Almas İldırım - Qara Dastan

 

Kimsə bilməz Tanrıdağın yasını,

Duman almış Altayların başını.

Uçurmuşdur başdan dövlət quşunu,

Sətvətinə üz çеvirmiş zaman hеy…

Qоca Türkün düşdüyü dərd yaman hеy…

Dörd bir yana dağılmış türk sоyları,

Sönmüş оcaq, köçüb gеtmiş bоyları,

Dərdli-dərdli aхar bоzkır çayları,

Saхlar içdən gizli ümid, güman hеy…

Qоca Türkün düşdüyü hal yaman hеy…

Ağ alnına qara yazı yazılmış,

Yaylalarda dügün-dəmək pоzulmuş,

Gəlinlərin gur saçları çözülmüş,

Yada qalmış, dilər еldən aman hеy…

Qоca Türkün düşdüyü hal yaman hеy…

Dağdan-dağa çarpıb gеtmiş dоğanlar,

Qayalara iz buraхmış al qanlar,

Оrdulara buyruq vеrməz ilanlar,

Harda qalmış sədlər yıхan fərman hеy?

Qоca Türkün düşdüyü dərd yaman hеy…

Хarab оlmuş Buхarası, Başkəndi,

Matəm tutmuş Səmərqəndi, Daşkəndi,

Kəndi söylər, tökər gözdən yaş kəndi,

Nə оzan var, nə yazan, nə şaman hеy…

Qоca Türkün düşdüyü dərd yaman hеy… 

Qazan, Başqurd batmış, Kırım sürülmüş,

Mənim babam, gözlü yarım sürülmüş,

Qоnum-qоnşum, bütün varım sürülmüş,

Bulunurmu Sibiryada iman hеy…

Qоca Türkün düşdüyü dərd yaman hеy…

Türk еlləri bir-birinə yadlanır,

Qazaх, Qırğız, Türkmən, Özbək adlanır,

Azəri türk yanır, içdən оdlanır,

Ana yurdun içdən halı duman hеy…

Qоca Türkün düşdüyü dərd yaman hеy…

Оrğun çağlar, yatmış еllər ayılmaz,

Tarım çayı dоğru yоla qоyulmaz,

Hеy səslənir Amudərya duyulmaz

Bu dəryada qalmamışdır dərman hеy,

Qоca Türkün düşdüyü dərd yaman hеy…

Хəzər cоşar, хəbər salar Kürünə,

Aхar gеdər, Kür sürünə-sürünə,

İdil  ağlar, Altun Оrdu yеdinə,

Aral kəndi varlığından pеşman hеy…

Qоca Türkün düşdüyü dərd yaman hеy…

Azərbaycan dərd içində bоğulmuş,

Sеvənləri diyar-diyar qоvulmuş,

Ağla, şair, ağla, yurdun dağılmış,

Nеrdə qоpuz, nеrdə qırıq kaman hеy?..

Nеrdə böyük Vətən, nеrdə Turan hеy?

Almas İldırım - Dönük Qardaş

 

1944-cü ildə Ana yurda  sığınıb, sоnra düşmənlərə təslim еdilən və ruslar tərəfindən sərhəddə məkinəli tüfənglə biçilib öldürülən 187 azəri qardaşımın əziz ruhuna...

Türk dеyincə, özü, sözü mərd оlur,

Dоst dеyincə, ayrılmaz bir fərd оlur.

Qardaş dеyib dara düşsəm, sığınsam,

Bundan sоra bu mana bir dərd оlur…

Mən də dеyim bu vəfasız dağlara,

Öz qardaşı dönük оlan ağlar – a.

Türk … О Altayların dünki ərimi?

Yоlunda can qоydum, vеrdim sərimi.

Düşdügü ağlardan qurtarsın dеyə,

Sərdim ayağına dоğma yеrimi.

Qardaş ərməğanı tökülən qanlar,

Mana mükafatmı gеdən qurbanlar?

Mən dеyirdim Qayıхandır sоyumuz,

Bir qaynaqdan varlığımız, bоyumuz,

Dilim dili, yоlum yоlu, əməl bir,

Bir bayraqda ulduzumuz, ayımız,

Azəri, türk, türkmən… varmı ayrılıq,

Hardan dоğdu bu imansız sayrılıq?

Alnımızın yazısı qaradır, qara,

Qaradan bir yaylıq yоlladım yara,

Yоl uzun, yar uzaq, yеtişməz əllər, 

Türklüyün qaynayan qəlbini sara…

Fələk qıymış bəslənən bu diləgə,

Lənət türkü хəncərləyən biləgə!

Bir suçmu düşmənə köks gərdigim?

Günahmı Türklügə könül vеrdigim?

Düşmənin açdığı yaradan dərin,

Ana yurdda öz qardaşdam gördügüm.

Səslənsəydim səs çıхardı hər daşdan,

Nə bəklərsən sağırlaşan bir başdan?

Qaçdır əli qanlı çıхdı оyunda

Nə biləm qəhbəlik varmış sоyunda.

Girdigim özyurddan döndərilərkən,

Qanımın aхdığı sınır bоyunda,

Açan lalələrdən bir çələng hörsəm,

Türklük dünyasına ərməğan vеrsəm… 

Almas İldırım - Mənim İncim

Nə İrandan, nə Hinddən, nə Əfqandan, nə Çindən, 

Mən bir inci tapmışdım Qafqasların* içindən, 

Оynadarkən, əlimdən düşdü tоrpağa incim, 

Nеrdə mənim gəncliyim, nеrdə mənim sеvincim? 

Duymadım, uçdu gеtdi о məndən çох uzağa, 

Talеh quşum başından еnib düşdü tuzağa. 

О zamandan ki, mənim öz incimi çaldılar, 

Sanasan ki, еşqimi, sеvincimi çaldılar... 

Оlunca öz yurdundan, tоrpağından, daşından, 

Gənc bir şair nə anlar, baharından, qışından? 

Nеyləyim mən ruhumu çох istəyən günəşi, 

Harda mənim ilahım, harda könlümün еşi, 

Mən nə еdəm günəşin dоğub ta batdığını, 

Önümə zəhər saçan bir gün yaratğını, 

Mən о gündən nə sеvinc, nə bir həvəs bilirəm, 

Yabançı mahnılarla ağlayıram, gülürəm!..

Oyhan Hasan Bıldırki - Söylemez Sultan

      Evvel zaman içinde, kalbur saman içinde, memleketin birinde, bir padişahın, bir oğlu varmış. Gününü gün eder, hiçbir iş tutmazmış. Sarayın önünden gelip geçenlerle, körpedir, yaşlıdır demez, önüne gelenlerle alay edermiş. Şehzade olduğu için hiç kimse, ona bir şey diyemezmiş.
      Günlerden bir gün, bu şehzade, pencereden dışarıya bakıyormuş. Bu sırada yaşlıca bir kadın, elinde güğümü, sarayın önündeki çeşmeye, su doldurmak için gelmiş. Musluğa, testisini dayamış. Tam bu sırada, aklı havada, gönlü eğlencede olan Şehzade, attığı taşla, yaşlı kadıncağızın testisini kırmaz mı?
      Yaşlı kadın küplere binmiş. Binmiş ya, öfkesini kusacak birini ararken, bir de bakmış, penceredeki şehzadeyi görmüş. İçini çekmiş, söylemiş;
      - Dilerim Allah'tan, Söylemez Sultan'a aşık olur, derdine yanıp tutuşursun!
      Demiş, demesine ya, durmamış, oradan ayrılıp gitmiş.
      Zaman, su gibi akmış. Günler gelip geçmiş.
      Geçmiş ya?
      Şehzade'nin de içi yanmaya, gönlü tutuşmaya başlamış. Derken de, Söylemez Sultan'a aşık olmuş. Yemeden, içmeden kesilmiş. Bir deri, bir kemik kalmış. Yüreğindeki sırla yanmış, kavrulmuş. Padişah, biricik oğlunun, gözünün bebeğinin gün geçtikçe zayıfladığını görmüş. Sorup soruşturmuş, ne akranlarından, ne yâranlarından, ne de başkalarından bir karşılık alamamış. Baba yüreğidir, taş değil ya, yufka gibi olmuş, dayanamamış. Bir gün, oğlunu karşısına alıp sormuş:
      - Gözümün bebeği, gönlümün umudu, biricik şehzadem! Senin bir derdin var. Bunu, her halinden anlıyorum. Gittikçe etten, kemiğe dönmektesin. Başkalarını bilemem ama, derdinin çaresini, bilirse bir baban bilir. Derdini saklama! Söyle bana!
      Der demez, padişahtan arka bulan Şehzade:
      - Ben, Söylemez Sultan'a aşık oldum, demiş.
      - Söylemez Sultan, kimmiş? Onu nerede gördün?
      - Görmedim. İşittim!
      - Görmeden, insan birine aşık olur mu?
      - Ben oldum, baba! Eğer iznin olursa, bana destur verirsen, onu aramaya çıkacağım.
      - Ya sarayım, tahtım?
      - Taht da, saray da, şayet onu bulamazsam, bana haram olsun!
      - Aşığın gözü kördür, derler. Bilirim. Var, gönlünün umuduna yürü. Dileğinin ilmeğinde örselen. Fakat küçüksün, ufacıksın. Yol bilmez, iz süremezsin. Yanına bir muhafız vereyim. Seni, öyle yolcu edeyim.
      Şehzade, muhafız, kılavuz istememiş. Ertesi gün, yola düzülmüş. Az gitmiş, uz gitmiş, dere tepe düz gitmiş. Sel gibi akmış, yel gibi uçmuş. Günün birinde bir köye yolu düşmüş. Köyün girişindeki ulu bir ağacın dibinde oturan, bir ihtiyara rastlamış. Ona selâm vermiş, ondan selâm almış.
      İhtiyar;
      - Nereden geliyor, nereye gidiyorsun oğul? demiş.
      - Kafdağı'nın ötesinden bu yana geliyorum. Dertliyim, baba!
      - Derdini söylemeyen, dermanını bulamaz.
      - Söylemez Sultan'ı arıyorum.
      - Senden önce de onu, dal gibi, fidan gibi çok delikanlılar aradı. Fakat görüşemediler.
      - Siz, bana bir iyilik yapın. Onu biliyor, tanıyorsanız, bana yerini söyleyin.
      - Ne yapacaksın? 
      - Onunla evleneceğim.
      - Başına felâket gelir!
      - Neden?
      - O sultan, hiç konuşmaz. Onu, diğerleri gibi sen de konuşturamazsan, seni öldürürler. Sana da yazık olur. Birçok delikanlılar, onun uğruna yok yere ölüme gittiler.
      - Bir eksik, bir fazla! Bundan ne çıkar? Benim içim yanıyor baba. Bana yol göster. 
      İhtiyar, ayaklanıp, köyün yakınındaki evine götürür Şehzade'yi. Sofra kurulur, yerler içerler.
      Şehzade'yi yolcu eden ihtiyar;
      - Daha üç şehir geçeceksin, dördüncü şehre varınca, parıl parıl yanan, çevresini aydınlatan bir saray göreceksin. O sarayda, aradığını bulacaksın. Bu, felâketin de olur, saadetin de olur. Sana canım ısındı, kanım kaynadı. Seni gözüm tuttu. Al, bu papağanı. Yolda sana yük olmaz. Sıkıştığın zaman sana yardım eder, demiş.
      Gün kaybolur, ay doğar. Günler, günleri kovalarmış.  Derken, Şehzade, dördüncü şehre gelmiş. Varıp padişahın huzuruna çıkmış.
      Padişah;
      - Delikanlı, dileğin nedir? demiş.
      - Kızınızla evlenmek istiyorum.
      - Demek onca yolu, bu uğurda göze aldın?
      - Evet!
      - Baştan söyleyeyim. Daha sonra, bin dereden su getirip yok duymadıydım, yok işitmediydim demeyesin. Benim, bazı şartlarım vardır. Kızım, hiç konuşmaz, gülmez. Onu güldürecek ve de konuşturacaksın. Bunu başardığın gün, dünyalar incisi kızım senindir. Yok, eğer başaramazsan, seni, konusunda ün salmış, nice kelleler kopararak nam almış cellatlarıma teslim eder, işini bitirtirim.
      Şehzade bu ya, ucuz lâfa pabuç mu bırakır?
      Korkusuz;
      - Her şeye razıyım, demiş.
      Yorgundur diye, onca yoldan geldi diye, o gece, muhteşem sarayda ağırlanmış. Ölçüp biçmiş, tartmış. İnce fikre dalmış. Sabahı beklemiş. Derdini, papağana anlatmış.
      Papağan dile gelmiş, söylemiş:
      - Gün ola, harman ola!
      Ertesi gün, papağanı ile birlikte, kızın sarayına varmışlar. Bekletmemişler, onu, hemen sultanın yanına götürmüşler. Sultan, ay parçası, nur pınarı gibi karşısına çıkmış.
      Şehzade, papağanına;
      - Bana bir masal anlat, demiş.
      Papağan dile gelmiş, anlatmış:
      - Bir marangoz, bir kuyumcu, bir terzi ve bir hoca varmış. Vaktin birinde bunlar, beraberce yola çıkmışlar. Gece olunca, nöbetleşe nöbet tutmuşlar. Önce marangoz, nöbet tutma sırasını almış. Vakit geçirmek için, tahtadan bir bebek yapmış. Sonra terzi, nöbeti almış. Tahta bebeğe güzel bir elbise dikmiş. Daha sonra kuyumcu, bu bebeği mücevherle süslemiş. Sıra hocaya gelmiş. Hoca da, Allah'a duâ ederek, bebeğe can istemiş. Allah, hocanın duâsını kabul etmiş. Sabah olmuş, diğerleri de uyanmışlar. Hocanın yanında, dünyalar güzeli bir kız görmüşler. O kız, parlak aydan bile güzelmiş. Marangoz, bu kız benimdir demiş. Terzi, hayır benim demiş. Kuyumcu da durur mu? O da ayak diretmiş, siz kim oluyorsunuz? Bu kız, benimdir demiş.
      Bu noktada papağan, az susmuş, biraz beklemiş. Şehzadeye dönüp sormuş:
      - Bu kız, kimindir?
      Şehzade, atılmış:
      - Marangozundur!
      Papağan üste çıkmış, tekrar demiş:
      - Terzinindir!
      Yok onundur, yok bunundur derken, aralarında kavga başlamış. Gürültüler ayyuka çıkmış. 
      Odaya padişah ve adamları girmiş. Tartışmaya onlar da katılmışlar. Bu kavgadan sıkılan Söylemez Sultan, araya girmek için dile gelmiş, söylemiş;
      - Bu kız, hocanındır! demiş.
      Alkış, tufan! Sarayda sanki yer, yerinden oynamış. Her yana muştucu tellallar çıkarılmış. Düğünümüz var diye.
      Yalanım varsa, kör olayım. Ben de o düğüne çağrılıydım. İşte bakın, heybemde üç elma getirdim. Biri çağrıyı duyana, biri düğüne gidene, biri de bu masalı size anlatana.
      Onlar ermiş muradına, biz çıkalım kerevetine.

Samih Rifat - Akdeniz Kıyılarında

Akdeniz Marşı 

Söz ve beste: Samih Rifat

Yaslı gittim, şen geldim;
Aç koynunu ben geldim.
Bana bir yudum su ver,
Çok uzak yoldan geldim.

Korkma açıl şen yurdum,
Dağlara ordu kurdum;
Açık denizlerine
Süngümle kilit vurdum.

Rüzgârlardan atım var,
Şimşekten kanadım var;
Göğsümde al yazılı
Gazilik beratım var!

Rüzgâr bana at oldu,
Şimşekler kanat oldu;
Eğilin gökler, dedim,
Bulutlar kat kat oldu.

Irmaklar gibi taştım,
Yalçın, kayalar aştım.
Hak'ka şükürler olsun
Geldim, sana ulaştım.

Varsın yansın ocağım,
Kuruldu al sancağım;
Bayrağımın altında
Ben hür yaşayacağım!

Deniz, deniz, Akdeniz,
Suları berrak deniz!
Karşıda yâr ağlıyor
Gideyim bırak deniz!

Açıldı "Kale" yolu,
Göründü Gelibolu;
Bırak deniz, gideyim,
Orası yasla dolu.

Yürü ey şanlı Gazi!
Kılıcı kanlı Gazi!
Seni Meriç bekliyor
Büyük ünvanlı Gazi!

Fuzuli - Gazel (Ey mezâk-i câna cevrin şehd ü şekker tek lezîz)

 

Ey mezâk-i câna cevrin şehd ü şekker tek lezîz
Dem-be-dem zehr-i gamın kand-i mükerrer tek lezîz

Elif Yavaş - Kahve Saatinde Kitap Okuma Heyecanı

     Kendi ülkeme ve coğrafyama yol alasım geldi. Osmanlı çayı, Türk kahvesi ve Türk lokumu, baklava tatlımız ne kadar ünlü oldu yüzyıllar boyu. Kitap okurken kahve içmeyi sever misiniz? Bembeyaz kitap sayfaları arasında gezinen meneviş gözler okumaktan kıpraşır da muhafazalı kutusundaki o kemik gözlüklerini arar kimi zaman. Oval, elips, dikdörtgen yahut kare kesimli okuma gözlükleri dinlendirici havaya bürür sevgili (oku)runu. Papatya düşlerin gülkurusu sevdaya tutunuşu, odunsu kokulu sayfalarla kucaklaşır ansızın.

     Kimileri kahveyi sade severken kimileri orta şekerli içer. Aslında gençken şekerin tadını keşfetmeli, ayaklar sağlamken dünyayı gezmeli, vakit varken bol bol okumalı, vücuduna yakışırken giyinmeli, sağlıklıyken kıymetini bilmeli, kazancı iyiyken iktisadını iyi bilmeli, zamanı varken her saniyesini mücevher gibi işlemeli insanoğlu. Orta şekerli kahveyi tercih eder çoğu yetişkin, şeker hastalığımız yoksa aslında şekerli hâliyle tam kıvamında içmeli kahveyi. Kumda kahve yahut odun ateşinde kor alevleriyle pişen kahvenin hasbihaline ramak kala sevgi fısıltıları uçurmalıyız dostluk (dem)ine. Keçiboynuzlu, kakuleli, sütlü, naneli, kavunlu, portakallı, çitlembikli, aromalı, damla sakızlı, kakaolu, çikolatalı, sade gazozlu, nohutlu, fındıklı, ballı, lavantalı, karanfilli, gülsuyu yahut zemzem karışımlı ve daha farklı tatlardaki kahvelerin damak zevkini keşfedip yudumladınız mı? Bu saydıklarımın hepsini (aradaki bir iki tane çeşidi hariç) içtim ve okuma saatimin vazgeçilmezi oldu her biri. Fincan takımlarını, porselen demlikleri, eski model çay kaşıklarını, el yapımı çaydanlık altlığı ve el örgüsü çaydanlık örtülerini, billur şekerlikleri, gümüş çay tepsilerini, bakır cezveleri pek severim bu yüzden.

     Hece hece şiir yudumlar hayaller, kelimeler akide şekeri gibi damağımızda tatlanır. Bir kütüphane dolusu kitaba ulaşmanın çocukça sevinci, Mecnun’un Leyla’ya kavuşması gibi heyecan verir kitap kurtlarına. Sevdiğin kişiyle içtiğinde güzeldir kahve, muhabbet kıvamındaysa ballanır hasbihal. Minik bir kahve çekirdeği gibidir insan, cenin iken bebek olur tıpkı kozasından sıyrılan kelebek misali.

     Kahve saatinde kitap okuma heyecanı sarar ruhunuzu. Bal tadındaki satırlar pekmez kıvamına gelircesine okurlarını tatlandırır. Baş tacı eserler birikir kütüphane evimizde, kimi zaman hayallerimizi alıp gitmenin vakti gelir aniden. Ramak kalır okumaya, saniyeler yetişir merak duygularına. Kahvemsi bir kokuya eş olur odunsu dokunuşlu sayfalar, mektup yazmanın keyfi başlar şömine önünde ısınırken. Kahve saatinde kitap okuma heyecanı birikir küt küt atan kalbimizde, “Oku! (İkra)!” ilahî emriyle sarsılır sevgili okuyucu.

      Filmler, şehirler, anılar, kitaplar, hayvanlar, çiçekler, tabiat, çocukluk ve gençlik üzerine edilen sohbetler ne kadar da bereket katar o ortama. Uhrevî, deruni şiirler yudumlar o atmosfer. Masal saatinin ürpertileri birikir avuçlarımızda, efil efil salınan hafif bir okuma ısısı yayılır odaya. Kahve saatinin çakıltaşı çikolata ile buluşması, kitapların okuyuculara kardeş oluşuna kucak açar. Verimli bir okuma saatiniz, başkalarıyla paylaşabileceğiniz kahve kokulu hikâyeleriniz var olsun. Hoşlukla kalın.

12.12.2018 - Çarşamba

Elif Yavaş - Hikaye ve Roman Tadında

     Roman okumayı, kitap sayfaları arasında gezinmeyi sever misiniz? Ölümsüz eserler ve çağa damgasını vuran sanatçılarımız, rumuz ile bir eser yazsalar bile bir şekilde isimleriyle onların eserleri ayakta kalır. Kimi zaman bir romanın ana karakterinin yerine koyarız kendimizi, bazen kitapta geçen şehrin o patika yollarında buluruz ruhumuzu. Saniyeler anıları kovalar ve olayların akışına kapılırız ister istemez. Yaşar Kemal’in İnce Memed romanının ciltleri, yapbozun parçaları gibi gelir bana. Nehir roman tarzında yahut ucunda merak aşılayan kitaplar ruhumuzdaki macera duygusunu kamçılar.

   Bir de hikâyeden romana geçiş gibi yani “uzun hikâye ile roman türü arası” eserler vardır. Türk Edebiyatımızdaki Tanzimat dönemi yazarı Nabizâde Nâzım’ın “Karabibik” eseri “ilk köy romanı” olarak kabulse de incecik bir kitaptan ibaret ve olaylar eserdeki ana kahramanımız olan Karabibik üzerinde şekillenmiş. Edebiyat eleştirmenlerimizin bir kısmı bu kitabı tür bakımından “uzun hikâye” olarak kabul etmiş. Kısa roman mı, uzun hikâye mi? Bu türe “povest” denmiş. Povest; hikâyeden uzun, romandan daha kısa yazılmış bir edebî türdür. Povestlerde duygulu ve melankolik, biraz da marazi konular yer alır. Aşklar, mutluluklar yer alır. Karabibik kitabı melankolik, çok duygusal yahut marazi konular içermediği için povest diyemeyiz. Bazı yazılar da öyledir, özellikle edebiyatımızdaki ‘deneme’ türü çok geniş bir yelpaze açıp zikzak çizdirir. Deneme; içinde şiir, edebî mektup, masalsı mısralar, hikâye-anı tadındaki düzyazı, gezi yazısı ve inceleme yazılarından da kesitler sunabilir yahut bir romanın sanatsal cümlelerini deneme içinde görebilirsiniz zannımca. Nasıl ki kalbimizdeki cümleler duygusal bir dille dizeye çevrildiğinde, edebî bir şiir yazıp hayal üretebilmek yetenek işiyse; deneme de kişinin kendi kendine satırlara süzülüp içindeki ben’iyle yüzleşmesi misali yetenek işidir.

     Yazabilmek için pürdikkat okuyabilmeli. Çok okuyup az yazmamı tavsiye ederdi eğitimci büyüklerim. Sabırla, ilmek ilmek işlenmeli satırlar. ‘Sözlük okuma’ çalışmalarıyla şıklığa bürünmeli her bir hayal. Yazmak, kelimeleri cümlelerle evlendirmek gibidir. Hikâye ve roman tadındadır günlük hayatta yaşadığımız olaylar da. Sıcağı sıcağına kaleme alınmayı ister, yazara özgü cümlelerle demlenmeyi bekler sözcükler. Hikâye ve romanın el ele vermesiyle yüreğimize masal tadında hatıralar ışınlanır. İnsanın düşlerine mıh gibi çakılan mısralar yaramaz bir çocuk misali şiire dönüşmeyi arzular. Alacalı ışığın huzmesine süzülen gözbebeklerimiz okuma sevdasıyla büyülenir günbegün. Hicran rüzgârı sarar kalbi, sevda okları yerleşir hayallere. Bir başkadır roman dünyası, apayrı sayfalara kucak açar hayat hikâyeleri. Hikâye ve roman tadındadır her gün, bakıp da görebilen yüreklerin düşlerine tutunur her şey. Masal tadında kalbiniz, şiir gibi ömrünüz olsun.

 

Tarih: 16 Aralık 2018 Pazar                                      

Saat: 22.00

Ahmet Haşim - O Belde

Denizlerden
Esen bu ince havâ saçlarınla eğlensin.
Bilsen
Melâl-i hasret ü gurbetle ufk-i şâma bakan
Bu gözlerinle, bu hüznünle sen ne dilbersin!

Mahir Ünlü - Dünden Bugüne Taşkent

 

Taşkent Özbekistan Cumhuriyetinin başşehri ve Taşkent vilayetinin merkezidir. Orta Asya'nın en büyük şehirlerinden biridir. Şehrin bir merkez ilçesi (Mirza Uluğbek) ve on bir ilçesi vardır.

El yazması kitaplarda nakledilenlere göre Taşkent'in eski adı Çaç imiş. Taşkent'i Araplar işgal ettiğinde Arap alfabesinde “ç” olmadığı için “Şaş” diye söylenmeye başlamış. Birunî’nin, “Hindistan” adlı eserinde belirttiğine göre (Taşkent'in adında geçen) “taş” sözü Türkçedeki taş  sözüdür. Zamanla “şaş” şeklini almıştır. “Taşkent, taşlı köy demektir” diye açıklamaktadır. Ayrıca "taş" sözünün eski Türkçede ve bugünkü Özbek dilinde "dış" manasında kullanıldığını biliyoruz. Türkçedeki taşra, Özbekçedeki taşkarı, taşki sözlerinde bu husus açıkça görülür. Maveraünnehir bölgesinin kuzeye çıkan bir kapısı niteliğinde olan,

Buhara veya Semerkant merkezli bir medeniyet için Taşkent'in dışarıda sayılması da muhtemeldir. 

On üçüncü asırda ve on dördüncü asrın ilk yarısında Taşkent Çiğatay (Cengiz Han sülalesinden olup Türkleşmiş Moğol kabilesi, Türkçede Çağatay olarak söylenir) idaresinde kalmıştır. On dördüncü asrın ikinci yarısından on beşinci asrın son yıllarına kadar Timurîler tarafından idare edildi. 1404 yılında Mirza Uluğbek'e verildi. Bu devirde Taşkent şehri vaha ile çöl arasında müstahkem bir kale haline getirildi. Sınırları genişledi. Üretim, ticaret ve kültürel faaliyetler arttı. Şayhantahur (Şeyh Havendi Tâhir) külliyesindeki türbeler, Cuma Mescidi ve diğer mimari eserler kuruldu. Bu külliye işgal devirlerinde yerle bir olmuşsa da bağımsızlık döneminde Özbekistan'ın ilk cumhurbaşkanı İslam Kerimov tarafından yeniden inşa ettirilerek Taşkent'in en büyük camii (Hast İmam Mescidi), Özbekistan Müslümanlar İdaresi (bizdeki Diyanet İşleri Başkanlığı) ve medrese olarak hizmete açılmıştır.

On altıncı asırda Taşkent bayındır bir şehir haline gelmişti. Şehrin etrafı yeni bir duvarla çevrilmişti. Yeni mimari eserler boy göstermişti: Şayhantahur türbesi, Kökeldaş Medresesi, Barakhan medresesi o zamandan bugüne kalan eserlerdir.

Taşkent'in halen Özbekistan'ın başşehri olması sebebiyle Cumhurbaşkanlığı sarayı, Yüksek Meclis, Bakanlıklar, siyasi parti genel merkezleri, siyasi ve sosyal kurumlarla hayır kurumlarının merkezleri, diğer ülkelerin diplomatik temsilcileri bu şehirdedir.

1991 Yılından sonra şehrin merkezi meydanına “Müstakillik Meydanı” adı verilmiştir. Şehir merkezindeki büyük parklardan birine Emir Timur adı verilmiş, büyük devlet adamının heykeli bu meydana konulmuştur. Aynı parkta Timuriler Tarihi Devlet Müzesi kurulmuştur. Şehrin, âlimlerin yaşadığı semtlerinden birine de Mirza Uluğbek'in heykeli konulmuştur.

Taşkent, Özbekistan'ın kültür merkezidir. Burada çok sayıda üniversite, enstitü, lise, spor lisesi, meslek lisesi, temel eğitim okulu, anaokulu, kreş ve halk eğitim merkezi bulunmaktadır. Özbekistan'ın en fazla sirk, sinema ve tiyatro salonu, park ve bahçeleri bu şehirdedir.

Taşkent Orta Asya'nın en büyük ticaret merkezidir. Taşkent havaalanı milletlerarası öneme sahiptir. Şehirde iki hava alanı, tren garı, otobüs terminalleri mevcuttur.

Halkın önem vererek ziyaret ettiği Şeyh Zeynüddin türbesi, Çopanata türbesi, Keffal Şaşi türbesi, Hoca Alemberdar türbeleri bu şehirdedir. Hazret-i İmam Keffal Şaşi Hazret-i İmam diye anılırken halk arasında kısaca Hast İmam şeklinde söylenir olmuştur. Zengi Ata türbesi de Taşkentlilerin mukaddes bilip ziyaret ettiği türbelerdendir.

Taşkent'te çok sayıda hastane, spor salonu, spor alanı ve stadyum vardır. Taşkent'in televizyon yayınları dağıtım merkezi olan televizyon kulesi “teleminare” Yunusabad ilçesindedir.

Taşkent metrosu üç ayrı güzergahta yolcu taşımaktadır. Metro inşaatı 1973 yılında başlamış, dokuz istasyonu olan ilk güzergâhta 1977 yılında seferler başlamış, metro ilave inşaatlarla 2001 yılında tamamlanmıştır. İlk güzergahta Sabir Rahimov, Çilanzar, Mirza Uluğbek, Hamza, Milli Park, Halklar Dostluğu, Pahtakor, Müstakillik Meydanı: Emir Timur, Hamid Alimcan, Puşkin, Büyük İpek Yolu istasyonları yer almaktadır. İkinci güzergâhta Ali Şir Nevai, Özbekistan, Kozmonotlar, Aybek, Taşkent, Maşinasazlar, Çikalov, Gafur Gulam, Çarsu, Tinçlik ve Biruni istasyonları vardır. Üçüncü güzergâhta ise Minörik, Yunus Recebi, Abdullah Kadiri, Minar, Bademzar, Habib Abdullayev istasyonları vardır. Taşkent metrosu 9 şiddetinde depreme dayanıklı olarak projelendirilmiş olup metronun geliştirilmesi ve yaygınlaştırılması için yol ve istasyon yapımları devam etmektedir.

Taşkent'te neşredilen çok sayıda gazete ve dergi mevcuttur. Özbekistan'ın en önemli yayınevleri Taşkent'tedir.

Eski çağlarda bütün önemli şehirler gibi Taşkent'in etrafı da yüksek duvarlarla çevrilmişti. Duvarların yüksekliği 8 metre, uzunluğu 10 kilometre civarındaydı. Halk arasında yaygın olan “şehir kapısız değil” deyimi o devirlerden kalmış olmalıdır. Yüksek kale duvarlarının her tarafında şehre giriş çıkış için on iki kapı kurulmuş. Kapıları hangi kabile koruyorsa onun adı kapıya verilmiş. İşte o kapılar:

1.   Kıyat kapısı: Adını Kıyat kabilesinden almış. Parkent kapısı veya Kokan kapısı da denir.

2.   Türkler kapısı

3.   Özbek kapısı

4.   Tahtapul kapısı

5.   Karasaray kapısı

6.   Çiğatay kapısı: Cengiz Han soyundan Çiğatay (Çağatay) adını taşıyor.

7.   Su’baniyan (Sağban) kapısı: Sağban adının pazar yeri bekçilerini ifade ettiği çeşitli kaynaklarda yer almaktadır.

8.   Kökçe kapısı

9.   Kemanderan (Kamalon) kapısı

10.  Kanklı kapısı

11. Beşağaç kapısı

12. Katağan kapısı: Bu kapının eski adının Koymazkineges’miş.

Katağan, baskı, yasak demek. Katağan dediğinizde Özbek halkının 1930'lu yıllarda Stalin yönetiminde Türk aydınlarına uygulanan yok etme politikası akla geliyor. 1991 Yılında bağımsızlığını ilan eden Türk cumhuriyetlerinde bu yönden yaşanan bir çelişkiye şahit olursunuz. Bir tarafta Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği döneminde katledilen aydınların hatırası, diğer taraftan da İkinci Dünya Savaşı'nda Sovyet Sosyalis Cumhuriyetlerini korumak için Almanlara, İtalyanlara ve Japınlara karşı savaşan evlatlarının anıları. Tarih bazen insana bu çelişkiyi yaşatıyor. Özbekistan cumhurbaşkanı İslam Kerimov da Müstakillik Meydanı'nda Nazilere karşı savaşan vatandaşlarının hatırasına abideler dikerken diğer yandan da taşkent'in Yunusabad ilçesinde "Qatagʻon qurbonlari xotirasi muzeyi" (Baskı kurbanları müzesi) yaptırmış. Bir tarafta Sovyetler Birliği ordusunda savaşan askerlerin hatırası, diğer tarafta da Sovyetler Birliği adı verilen Rus İmparatorluğunun katlettiği vatansever aydınların hatırası...

Eskiden şehrin on mahalleden ibaret olan semtine “dehe" adı verilirmiş. Daha sonra şehir büyüdükçe “dehe” kelimesi ilçe (bugünkü Özbekçede Tümen deniyor) manasını almış.

Suyun altın değerinde olduğu Orta Asya'da Taşkent'in sularından bahsetmemek olmaz. Çimgan adı verilen dağın eteklerinden gelen sular Taşkent'in içinde dere ve kanallardan akıp gitmekte, yazları oldukça sıcak geçen Taşkent'i serinletmektedir.

Her şeyiyle bizden bir şehir olan Taşkent'te Özbekler, Kazaklar, Türkmenler, Stalin'in Kafkasya'dan sürgün ettiği Ahıska Türkleri ve bunların yanında Ruslar, UkraynalIlar, Koreliler ve Yahudiler bir arada yaşamaktadır. Nüfusun çoğunluğu nu oluşturan Özbekler, işgal yılları ve komünist dönemde asimile olmamak için olağanüstü bir direnç göstermişlerdir. Özbek halkını tanımak için Kökçe taraflarında, tek katlı, bahçeli, bahçesi duvarlarla çevrili bir aileye misafir olmak gerekir. Orada kırk yıl önceki Anadolu köylerinde kalan misafirperverlik hala yaşamakta hatta daha fazlasıyla yaşatılmaktadır.

1966 yılında yaşanan şiddetli deprem Taşkent'in birçok semtini yerle bir etmiş. Deprem sonrası inşa edilen dört katlı binalar bugün hala en güvenli binalar gibi görünüyor. Küçük bir depremde sokağa dökülen şehirlerimizi gördükten sonra dört şiddetindeki depremde pencereye bile çıkmayan Taşkentliler bu güveni yaşıyorlar.

Özbekistan'ın Fergana ağzıyla konuşan insanları Türk insanı kolayca anlar. Taşkent ağzı ise bizim için anlaşılması zor bir konuşma dili. Asırlar boyu Farsçanın tesirinde kalan bu şive Rus işgali ve Sovyetler Birliği devrinde Rusçadan çok sayıda kelime almış. Bağımsızlık öncesi ve sonrası da başşehir olması sebebiyle bu konuşma dili Özbekistan'da yazı diline de hâkim olmaya başlamış. Bu sebepledir ki Eski Türkçenin en tatlı şivelerinden biri olan Özbekçe, Ali Şir Nevai'nin emeklerini heba ediyor. Rusların dayattığı Kiril alfabesinde ve ona uygun olarak kabul edilen yeni Latin alfabesi ı-i, o-ö, u-ü seslerinin birer harfle gösterilmesi hatta "ö" harfinin dillerinde olmadığını iddia etmeleri Özbekçeyi diğer Türk lehçe ve şivelerinden ünlü uyumu yönüyle uzaklaştırıyor.

Geniş yolları, düzgün caddeleri, yemyeşil parkları ve eğlence mekanlarıyla bugünü yaşamak isteyenlere hitap ediyor. Bizim gibilere ise ya Çimgan'da dağ gezintisi veya Semerkant'ta, Buhara'da, Hive'de tarihin derinliklerinde kaybolmak en güzeli.