Берік Бейсенұлы - Домбырасыз ән қайда?

 

2018 жылдың 13 маусымында қоғамды ұлттық мәдениет пен бірегейлікті сақтау мен қайта жаңғыр­ту идеясының төңірегінде одан әрі топтастыру мақсатында шілденің бірінші жексенбісі Ұлттық домбыра күні болып белгіленді. 

Шанағынан күмбірлеп күй төгілген домбыра – қазақтың жан серігі. Ал жан серігін ұлы дала ұланы, қазақ баласы ешқашан жерге тастаған емес. Қазақтың шаңырағында екі нәрсе жоғары ілулі тұрған: бірі –қамшы, екіншісі – қасиетті қара домбыра. 

Ғасырлар өтіп, заман ағымы ауысып, адамдардың өмір сүру салты өзгергенімен, домбыраның қазақ халқы үшін алатын орны қашанда құдіретті болып қала бермек. Домбыра мен қазақ – егіз ұғым. «Екі шектің бірін қатты тартып, бірін сәл кем бұрау» арқылы дала философия­сын бүгінгі заманға жеткізген қара шанақ домбыраны қалай қастерлесек те жарасады. 

Қасиетті домбыра туралы аңыз, әңгіме жетерлік. Ықылым заманнан қазақпен бірге жасап келе жатқан ұлттық аспапқа қатысты дерек көп. Домбыра сөзінің шығу тарихына қатысты жорамалдар да әртүрлі. 

Ғалым Сартқожа Қаржаубайұлының зерттеуіне ден қойсақ, Моңғол Алтай тауының сілеміндегі Жарғалант-Қайыр­қан жотасының үңгірінен екі ішекті, тоғыз пернелі домбыраға ұқсас көне саз аспабы табылған. Аталған аспапта ежелгі түркінің руна жазуы бар. Ғалымның жазуынша, саз аспабының сырт­­­­­­­қы пішіні алтай домбырасына ұқсас. Зерттеуші бұл жәдігерді V–VI ғасырға жатқызады.

Десек те домбыра сөзінің шығу төркініне қатысты балама пікірлер өте көп. Мәселен, түркі тілдес халықтарда домбыра тектес шертпелі аспаптарды қазақ, ноғай, өзбек, башқұрт – домбыра, тәжік – домбурак, бурят – домбро, монғол – домбор, түрік    –­ томбра, телеуіт – комыс, шор – қобус, қырғыз – қомуз, қырым татарлары – қобуз, хақас – хомус, алтай – топшур, тува – топшулур, түркімен, қарақалпақ, ұйғыр – дутар деп айтады.

Ал қазақта қазіргі кезде домбыраның 20-дан астам түрі бар. Олар – ән мен күй домбырасы, торсық, тұмар, кең шанақты (екі нұсқасы) балдырған, балашық, шіңкілдек, аша, үш ішекті, қуыс мойын, шертер оркестр домбыралары: қоңыр дауысты (альт), жіңішке дауысты (прима), ащы дауысты (секунда), бас домбыралар (екі нұсқасы). 

Бірақ осы жерде айта кететін бір нәрсе, қазақ домбырасының оркестрге лайықтап, стандарттық нұсқасын бір қалыпқа келтірген композитор Ахмет Жұбанов екені анық. Жұбанов 1933 жылы Музыкалық драма техникумының жанынан эксперименталдық шеберхана ашады. Бірнеше шебер, музыканттың көмегімен домбыра және қобызды оркестрге бе­йімдеп жасап шығарады. Кейін домбыраның осы стандарты бойынша Қарағанды облысының Осакаров кентінде, Алматы қаласында домбыраны конве­йермен шығаратын фабрикалар іске қосылған еді.

Сұлтанмахмұт Торайғырұлының: «Біздің қазақ әнқұмар халық. Біреу қолына домбыра ұстап ән сала бастаса, ойдағы-қырдағысы жиналып, сегіздегі бала, сексендегі шалына дейін қалмай қаумалап, айтып-айтысып жанын жағасына келтіреді. Бара-бара не болса да, сол әндегі рух сүйегіне сіңеді, құлағында қалады», – дегені бар. Бұл кешегі пікір, ал бүгін де қазақ домбырасының даңқы артты. Домбыра мен қазақтың қоңыр күйлері – ­ЮНЕСКО­ ше­шімімен материалдық емес мұралар тізіміне енген. Ұлттық домбыра күнін Қазақстанда ғана емес, бүгінде әлемде атап өтеді. 

Бір ғана мысал, 2010 жылы ұлттың қасиетті домбырасы Гиннестің рекордтар кітабына енді. Қытайда өткен жиында 10 450 домбырашы «Кеңес» күйін бір уақытта орындап, күллі әлемнің назарын өзіне аудартты. Жалпы, мұндай жағымды жаңалықтар өте көп. Осыдан бірнеше жыл бұрын Қос­танай облысының күйшілері де Гиннестің рекордтар кітабына енді. Қостанай облысының Амангелді ауданында бір мезетте 1 000 күйші күй шертті. Мұндай іс-шаралар Қазақстан аумағында жиі өткізіліп тұрады. 2024 жылдың 20 нау­рызында еліміздегі барлық білім беру ұйымдарында «Күй күмбірі» атты республикалық челлендж өтті. Бір уақытта 2 миллионға жуық бала Құрманғазының «Балбырауын», «Адай», «Сарыарқа» күйін орындады. Көкірегінде күй күмбірлеген бала рухани тұрғыда ұтылмайды, ұлттың ұпайын түгендейді, абыройын арттырады. Ұлы дала елінің даңқын асқақтатқан домбыра – біздің баға жетпес байлығымыз, ұлттық символымыз.
Негізі, үйдің отағасы: «Дариға, домбырамды берші маған, Жаныма келші, жарым, келші, балам…», – деп отырса, шаңырақты да шаттық кернейді. 
 ...Домбырасыз ән қайда?! 

Абай Құнанбаев өлеңдері және өмірбаяны (1845 - 1904)

Ұлы ақын, композитор, философ, саясаткер, ағартушы, қазақтың реалистік жаңа жазба әдебиетінің негізін қалаушы.

Ақынның арғы тегі Орта жүз Тобықты Арғын ішіндегі Олжай батырдан басталады. Олжайдан Айдос, Қайдос, Жігітек есімді 3 ұрпақ тарайды. Бұлардың әрқайсысы кейін бір - бір рулы ел болып кеткен. Айдостың Айпара деген әйелінен: Ырғызбай, Көтыбақ, Топай.

Ана айтқанындай, шынында, бұлардың ішінде Ырғызбай ортасынан оза шауып, ел басқарған. Ырғызбайдан Үркер, Мырзатай, Жортар, Өскенбай тарайды. Өскенбай шаруаға жайлы, билікке әділ кісі болғандықтан, "Ісің адал болса Өскенбайға бар, арам болса Ералыға бар” деген мәтел сөз қалған. Өскенбайдың әйелі Зердеден Құнанбай туады.

Қуаныш Жиенбай - Нөсер (Әңгіме)

Киікбайдың мазасын алған мына телефоны түскірді не істесе екен, а?! Ашық тұрған терезеден көшеге қарай лақтырып жіберсе, біреу оның өтемақысын сұрай ма? Қалта телефонсыз да өмір сүріп келген Киікбай мұнан былай да тып-тыныш тірлігін жалғастыра берер еді-дағы. Келіндерінің көкейіндегі түпкі мақсатты түсіне алсашы; атамыз екінің бірі емес, еш нәрседен таршылық көрмесін дейтін жанашырлық па... әлде ана кісімен іштей бақталасып жүретінін білген соң, соның алдында кішіреймесінге саятын қамқорлық па? Мұны аңғарғандарына мың алғыс! Оларға енді кейістік білдіргеннен не пайда. Естуінше, қымбат телефонды несиеге алған сыңайлы... Иә, Киікбай күн сайын үкімет адамдарымен ел тағдыры жайлы ақылдасып тұратын еді; хабарласпаса, олар жер-көкті шарлап, Киікбайды іздейтін еді. Е, соны айтамын да...
Бұрындары Киікбай ертеңгі шайын адам құсап асықпай, кесесіне бір уыс тары салып, еш нәрсе ойламай, еш нәрсеге алаңдамай, терлеп-тепшіп рақаттана ішетін-ді; құс жастыққа жантайып, теледидардың соңғы жаңалығын тындайтын-ды; далаға шығамын десе, немерелерін киіндіретін-ді. Қазір соның бәрі көзден бұл-бұл ұшқан. Осы жұрттың телефоннан басқа қызығы түгесілген бе? Бәлкім, Киікбайдың осы бір уақытша жан тыныштығын көре алмайды. Таң атпастан телефонға маза жоқ. Және елең еткізерліктей елеулі оқиғаны хабарласа жөн ғой, кәкір-шүкір. Әлдекімнің бұлақтай сауып отырған іңгені жоғалып кетіпті, «ботасына обал-ақ, сіз ел-жұртпен емен-жарқын араласасыз, біреулерден күдіктенбейсіз бе» деп айдаладағы Киікбайдың мойнына ап-ауыр міндет жүктейді. Немесе «пәленшенің бойжеткен қызын қаладан келген біреу алып қашыпты, екі-үш күннен бері хабар-ошарсыз, Киеке-ау, ол арыдан қосылатын біздің ағайын ғой, кез келген дорақ бүйтіп басына берсе, келешегіміз не болмақ, сіз көп көрген елдің ағасысыз, полицияға хабарлаймыз ба, қайтеміз?..» Тағы да зіл батпан жүк.
Оу, түйесі жоғалған кісі жан-жаққа сұрау салып, өзі іздемей ме? Киікбайдың бұған қатысы не? Қызы кетсе, қызына шынымен жаны ашыса, екі-үш күннен бері боқ бітіріп жүр ме, артынан қуғыншы жібермей ме? Соған қарағанда бір шикілік бар. Жастар бұрыннан сөз байласқан болса, бұл араға Киікбайдың киліккені қалай?.. Ал мықты болсаң, осыдан кейін бір уыс тары салған қою шайды жайбарақат ішіп көр! Сұйық тамақтан әрі өтер ғой, өткені бар болсын, шекең тырысып, қанша ойламайын десе де, әлгі сұрақтар әлсіз жүйкеге аяусыз ине сұққылайды.
Дүние тап оған тіреліп тұрса да деп, Киікбай кейде қымбат телефонды шайға келерде жастығының астына әдейі «ұмыт» қалдырады.
– Ата, телефоныңыз!.. – Айтары жоқ, нағыз сақ құлақ. Кіші келіні сүріне-қабына тапырақтап, төргі бөлмеге жүгіреді. Телефонның үнін өшіруге немесе байланысты ажыратуға Киікбайдың сауаты жетпей-ақ қойды.
– Әл-ләу?
– Киікбай көке!
– Айта бер, тыңдап тұрмын.
– Сізге барып жолықсам, ақылдассам деп ем.
– Сен кімсің?
– Танымадыңыз ба, телефоныңыздан аты-жөнім шықпады ма? 
– Күніге оншақты кісі хабарласады, қайбірі есте тұрады.
– Мен Пернебай құрдасыңыздың ұлы Серікбаймын ғой.
– Иә, Серікбай әкең қалай?
– «Атқан оқтай, шапқан аттай...»
– Бәрекелді, әкеңе сәлем айт.
– Соның сәлемдемесін жеткізейін деп...
– Айта бер.
– Айтқанда... көзбе-көз пікірлескеніміз жөн еді.
– Мемлекеттік құпия ма... егер мемлекеттің құпия болса, амал қайсы?
– Жо-жоқ, анау айтқандай, ерекше бұйымтай емес, ауыл-аймақтың шаруасы әншейін. Өзімізге қараған ағайындар тағы да жиналып, ниетімізді білдірейік дейді.
– Ол немене?
– Күннің өртеніп тұрғаны мынау, далаға шығудан қалдық. Малға шөпті биыл қайдан тасымалдайтынымызды қайдам, бір шөмеле шөпке саудагерлер әкесінің құнын сұрайды. Ұят-аят кеткен бүгінгі адамнан?! Басқаларда неміз бар, өзімізге қараған ағайынның тағдыры тұ­йыққа тірелді.
– Енді не дейсіңдер?
– Тасаттық берейік, құдай біздің жанымызды қуыра бермес, рақымы түсер.
– Ау, ана жолы бермеп пе едіңдер?
– Беруін бердік, бірақ ондағы асығыс­тықты айтпаңыз. Бұл жолы өзімізге қараған ағайынды түгел қатыстырмақ ойы­мыз бар, тілегіміз бір жерден шықсын. Сосын...
– Иә, тағы не?
– Тасаттыққа шалынатын сойыс малды даярлап қойдық, анау-мынау керек-жарағы да біздің мойнымызда.
– Ендеше, менен не көмек?
– Пернебай құрдасыңыз «біздің рудың көшбасшысы Киікбай ғой, алдымен сонымен ақылдасыңдар» деген соң...
– Мен не дейін, ниеттерің қабыл болсын!.. Неге күмілжідің, «ру көшбасшысынан» тағы нені сұрамақ едің?
– Айта берейін бе?
– Айт, соны айту үшін звандап тұрған жоқпысың?
– Көшенің арғы бетіндегі Өскенбайдың ағайындарына тасаттық бергелі жатқанымызды айтамыз ба, айтпаймыз ба; оларды осы іске қатыстырамыз ба, қатыстырмаймыз ба? Бізді қинаған осы сұрақ.
«Бұған Өскенбайдың қатысы не, Өскенбайсыз таңдарың атып, күндерің шықпай ма?» – Киікбайдың тамағына әлдене кептеліп қалғандай, біразға дейін үнсіз қалды: – Жауабын ертең айтамын, – деді сәлден соң. Телефонды қамыс үйдің іргелігіне тастай салды.

***

Құдай салмасын, биылғы ыстықтан аман қалғандарға, сірә, бір-бір ескерткіш орнату керек шығар! Түкірігің топыраққа түсіп үлгермейді. Төңірегің түп-түгел алай-дүлей от-жалын. Олай-былай аунатсаң, құмға жұмыртқа піседі. Уақ мал түгілі, сирақ­тыларының өзі қора маңынан алыс ұзамайды. Бәрін суаратындай, бәрінің шөлін қандыратындай асып-төгіліп, гүмпілдеп тұрған құдығың қайда. Таз кісінің басындай дарияның түбінен бірнеше аралшық пайда болған. Бір нәрсе айтудан бұрын, тіке қараудың өзі мұң. Себеп-салдарын жіліктеуге бір арба жан керек. Шешенсіп, әркім әртүрлі долбар айтуға шебер. Құмды өңірдің жылтыраған көз жанарындай, күллі дүниені жарылқап тастамаса да, ептеп ес жиюға жарап тұрған көк теңіздің «жаназасы» шыққалы қай заман! Сиырдың бүйрегіндей бөлініп қалған Кіші теңіздің ахуалы да «шықпа, жаным, шықпа...» Сүйтсе, көп нәрсенің арғы астарын аңдамай, апың-гүпің тірлік кешкен ағайын табиғат-ананы құдайдың бізге көрсеткен мәңгілік мейрім-шапағаты деп түсінеді екен ғой. Теңізден ескен салқын леп аптап ыстығыңның «аузын ұрып» жіберетін болған соң, анау-мынауға бас ауыртпапты. Қазір ол күндер арман. Бәрін айт та, бірін айт, сол теңізден соққан салқын самалдың азды-көпті қызығын көргендер ол жайлы сұрасаң, еңірегенде етегі жасқа толады. Енді қанша жыласаң да, ол дәуірдің қайтып келмесі аян.
Біреулер ойдан-қырдан естігенін араға тықпалап, іргедегі Байқоңыр космодромының кесапатын қарғап-сілеп, жерден алып, жерге салады. Және мұнан көп жұрттың хабары мол. Мәселе нақ соған тірелгенде, үлкен оркестрдің сан түрлі музыкалық аспаптарындай жан-жақтан улап-шулап, өре түрегелгенде: «сірә, мыналар мына түрімен кешікпей космодромды көшіріп жіберетін шығар» деп құлағың елең ете қалады. Әңгіме ауаны біраз жерге шығандайды. Космодромға байланысты деректер бірінен-бірі асып түседі. Қызып алғандар екі білегін сыбанып, бұрын айтылғандардан өз даусын оздыру үшін құйрығымен жылжып, ортаға қарай ентелейді. Сөз деген жарықтықтың түбі көрінсейші! Ағыл-тегіл. Біреулер осы айтысы үшін ақы төлейтіннен әрі. Ертеңнен басталған отырыс тал түске иек артады. Бірен-саранды шөл қинайды. Ғасырлық проблемаға айналған кәделі жиын себепсізден-себепсіз осы тұсқа келгенде сәл бәсеңсиді. Сірә, «космодромды түбірімен жапқызып тастау немесе атмосфераға спутник ұшырмау сендер түгілі анау дәу бастықтардың да қолынан келмейді» дейтін сыпсың әлдененің әсерімен там-тұмдап құлағына жете ме, қайдам, «ораторлардың» біртіндеп қатары сирексиді. Біреуі «уақытымен дәрі ішетін едім» деп тізесін қаққыштап, орнынан түрегеледі; екіншісі «біздің кемпір қалаға жүретін еді, автобусқа шығарып салайын» деп ұйып қалған белін тіктеп, қисалаңдап сыртқа беттейді. Қалғандары «енді не дейміз, бәрі айтылды ғой» деп бір-біріне жалтақ-жалтақ қарасады.
«Бір күнге созылған пікірталастың нәтижесі қайда, қорытындысын кім шығарады?!» Осыған нақпа-нақ жауап беретін пенденің қарасы әзір көрінбей тұр. Ал далаға шықсаң, төбеңді тесетін ысылдаған аптап, жан-жағың жалаңдаған от құрсау. Манағы өзекті мәселені ортаға салғандар «космодромы да, басқасы да құрып кетсін, мына сұмдыққа қарсы тұрар не амал бар, қолымыздан не келеді, осы біз әлімізге қарамай, аспанға секіргенді қашан қоя­мыз, а?!» деп терлеп-тепшіп, бір уыс тары салған қызыл күрең шайға әбден қанып алған соң, бір-біріне телефон соғады. 
Сонымен не керек, тіл ұшына оңай орала кететін «тасаттық, тасаттық» дейтін дабыл әр шаңыраққа бірер мәрте аялдап, аспан әлемін шарлап жүр...

***

«Бір рудың көшбасшысы» Киекең, Киікбай біреу-міреу хабарласып қала ма деместен, іргеліктегі қалта телефонын да көтерместен, есік алдындағы төбесі брезентпен бүркемеленген көлеңкенің астына барып, біраз ойланады. Ауық-ауық төңірегіне назар жығады. Төңірегіңіз әдеттегіше күйіп тұр. Ақ сағым көз арбайды. Ыстықтан ығыр болған қозы-лақ бірін-бірі итерісіп, тоқал тамның көлеңкесіне тығылысады. Әдетте (мұнікі еріккеннің ермегі емес) бір уыс тарыны кесеге салып, жібітіп жегені аздай, тағы бір уысын қалтасына салып алған Киікбай осындайда онысын ауланың қуыс-қуысынан бірдемелерді теріп жеп жүрген торғайларға шашар еді. Торғайларға мұнан артық сый-құрметтің қажеті шамалы. Піскен тарының төрт-бес түйірі бұйырса, қарын тоқ. Және қорадағы мал-текеге қыстық азықты қайдан табамыз деп, ойға-қырға шапқылап жүргендерден бойын аулақ ұстап, көбіне өзімен-өзі ой үстінде отыратын осы бір орта бойлы кісіге де айтар алғысы шексіз.
 Оу, мұндай ақеден азаматты бұл маңнан сирек ұшырастырасың. Әрі құм қойнауына қоныстанған шағын ауылдың байырғы тұрғындары тұрғанымен қыңыр-қисық. Көпшілігі әлденеге риза болмай, күні бойы күңкілдеп, өздерімен-өздері күбір-күбір сөйлесіп жүреді, қабағы бір ашылмайды. Қабағының ашылмайтын себебі – жұрт жұмыр жерді былай қойып, Марсқа ұшып, онда да адам өмір сүретіндей тірлік бар екен, бал татитын зәмзәм суы бар екен деп, бір-бірінен сүйінші сұрап жатқанда, бұлардікі неткен таусылмайтын тозақ?! Бұларды немене, аспандағы бір тылсым күш осы тозақтан кім қандай күшіне сеніп, қалай аман шығар екен деп, сынау үшін әрбір қадамын аңдып, төбеден бақылап тұра ма? Қанша бақыласа да, бұлар да адам ғой, бұлар да бір тұтам тірлікте рақат көруге тиіс қой! Мына Киікбайдың қолындағы бір уыс тары түгесілгенше, бұл маңнан ұзап ұшпайтын торғай құрлы жоқ па?!
Ал турасына көшкенде, Киікбайдың да торғайларды жарылқайыншы деген ниеті шамалы. Өстіп отырғаны өзіне ұнайды. Торғайлардың қыт-қытынан қуат алады кәдімгі, ой деген жарықтық бастың ішіне құйылады науалап. Әлгі телефондағы бар болғыр бауырына табанда жауап беруден тартыншақтағаны, ол Киікбай оп-оңай шеше салатын жүрдім-бардым тапсырма емес-ті. Қабырғамен кеңесуге тура келеді. Өскенбайға тасаттық туралы айту керек пе, керек емес пе? Міне, мәселе қайда?! Өскенбай да осы ауылдың әтібірлі азаматы. Екеуі бір-бір рудың көшбасшысы. Жиналыс ашып, жиналыстың протоколы толтырылып, мөрі басылмаса да, ел екеуін солай қабылдаған. Ел дейтіндей, елдің жағдайы белгілі, қаншалық ауыз толтырып айтқанымен, ауыл – бар-жоғы екі көшеден тұратын іргелі ұжымшардың шағын бөлімшесі. Сол екі көшеге кімнің қалай қоныстанғаны әлі күнге дейін жұмбақ. Көзге баттиып көрінбесе де, әр кеудеге мыз­ғымастай орныққан «рулық заңның» бұзылмағанына таңғалмасқа және шараң жоқ. Екі көшеге екі рудың үрім-бұтағы жағалай орныққан. Әрине, бұл неткен жікке бөлінушілік деуге де аузың бармайды. Бармайтыны, бастауыш мектеп ортақ, дүкен ортақ, игіліктің бәрі ортақ. Тек ауыл арасындағы кейбір кездейсоқ келеңсіздіктер туа қалған жағдайда ғана екі рудың ортасынан кәдімгідей түсініксіз сызат пайда бола кетеді. Балабақшаның меңгерушісі қай рудан, ендеше, бастауыш мектептің директорлығына екінші рудың өкілі отыруға міндетті. Бұған келгенде ешкім дауыс көтеріп, таласа алмайды. Бұрын мұндай пәле жоқ-ты, соңғы жылдар бедерінде пайда болған бұл «аурудың» барған сайын «рөлі» күшейіп келеді. Той-домалақтың мазмұнына қарай сол рудың өкілдері алдымен шақырылады, той тізгінін де алдымен солар ұстайды. Екінші көшедегілердің бұлардан кейін қалғандары қалай, ретін келтіріп олар да таныс «сценарий» бойынша той өткізеді. Той-тойлауға сылтау жетерлік.
Екі көшенің той төріндегі Киікбай мен Өскенбайдың орны әрқашан дайын. Және олар келгенше ешбір жиын басталмайды. Рудың көшбасшылары өмірдің талай сынынан өткен, жаман-жақсыны айыра білетін сауаты мол, сұңғыла азаматтар. Неге екенін қайдам, «оу, ағайындар, бір аспанның астында түтін түтетіп отырып, бүйтіп бөлектенгенімізге жөн болсын, мұнымыз келешекке үлгі емес, мұндай бейшара бәсекемен ұзаққа бара алмаймыз» деп екі көше естиярларының басын қосып, ағынан жарылуға келгенде екеуі де дәрменсіз. «Бәлкім, мұнымыз арыға сілтегенде – түкке тұрмайтын қазақбайшылық, беріден қайырғанда – кісілікке жатпайтын көрсоқырлық» деп өз беттерінше мазасыз­данса мазасызданған да шығар. Бірақ жеме-жемге келгенде мұны әлгі атың өшкір рулық мүдде дейтін пәлекет көлденең килігіп, тұншықтырады да тастайды. Рудың намысын жыртатындар жауға шабатын көзсіз батырыңнан бетер. Және әңгіменің қисынын қиюластыруға да шебер. Ара-тұра «осылар ымыраласып кетсе, біздің баяғыдан бергі тыртыңбай тірлігіміз айдалада қалмай ма» дегендей, біреулер бір ауылда өскен екі көшбасшының арасында ертеректе болған, бірақ бұл күндері мүлде ұмытылған елеусіз оқиғаларды да есіне түсіріп қоюдан шаршамайды: «Ой, несін айтасың, Киеке-ау, сіздің үйлену тойыңыз­да мына Өскенбай сболш ішіп келіп, әдейі төбелес шығарды ғой!..» Өскенбайдың да жанды жерін шабақтайтындар жетерлік: «Өскенбай аға-ау, оны біз неге ұмытайық, сіздің үйдегі жеңгемізге алғаш сөз салған Киікбай сболш болатын!..»
Қалтасындағы бір уыс тарының соңғы түйірін торғайларға шашып үлгерген Киікбай «тасаттық жасайтынымызды Өскенбайға хабарлап, кішірейгендей болмайық» деп шешті.
***
Киікбайлардың екінші мәрте берген тасаттығынан да түк шықпады. Күн күйіп тұр. Көктен жалғыз тамшы тамбады...
***
Жанына желкелері күжірейген бес-алты жігіт ерткен Өскенбай құрылыс материалдары толы жүк мәшинесімен таң атар-атпаста бір нәрседен құр қалатындай, Тілепбайдың тоқал тамына жетіп келді. Тілепбай – екі көшедегі руластармен алым-берім байланысы, бауырластығы жоқ, өз күнін өзі күйттеген, ана жылы кемпірі дүниеден озған жетім шал. Тоқал тамы да ауыл шетінде. Кіндігінен тараған қыздары үйлі-баранды болып, әлдеқашан өз жөндерін тапқан. Обалы нешік, «ата, біз де бір балаңыз, жалғыздық құдайға жарасқан, бүйтіп қашанғы өмір сүресіз, ел-жұрт бізге де күлетін болар, біреуміздің қолымызға келсеңізші!» деп күйеу балалары талай рет жалынған. Қырсық шалдың қаны дереу басына шапшыды: «Тәйт! Қыздың қолына барып, қайтіп жетіспекпін?! Сендерден жәрдем сұраған біреу бар ма? Жүре беріңдер, өлсем, ел-жұрттан ұялсаңдар да, келіп көмерсіңдер! Сөзім – сөз, әзірге қара шаңырағымды құлатпаймын!»
Тілепбайдың «қара шаңырағы» – қамыстан тұрғызылған екі бөлмелі қақыра там. Оның қашан салынғанын да тірі жан тап басып айта алмайды. Елу жылдан ары болмаса, бері емес. Жыл сайын жөндеу көрмеген үйдің жағдайы белгілі. Үйдің төбесінен тамшы ағады. Ол туралы тірі пендеге тіс жармағаны өзіне аян. Тілепбайдың үйіне кіріп-шығатындар да саусақпен санарлық. Әр айдың басында пошташы келіншек келіп, азын-аулақ пенсиясын қолына табыстайды. Сол күні Тілепбай азық-түлік дүкенінен жарты айға жетерлік керек-жарағын тасып әкеледі. Сонымен сыртпен байланыс толықтай үзіледі.
Екі көшедегілер Тілепбайдың бары мен жоғын елемейді. Оны той-томалаққа да шақырмайды. Ара-тұра тоқал тамның мұржасынан сыздықтап түтін шығады. «Е, Тілепбай тірі екен» дейді білетіндер. Жалғыз басты шал жайында да жүгіртпе әңгіме желдей еседі. Есі ауысқан дейтіндердің қарасы қалың. Есі ауыспаса, мейлі, руы басқа болғанымен, елмен араласуға не кедергі? Қайта екі көшенің ер-азаматтары кейде табан астынан туындайтын ағайын арасындағы әжік-гүжік дау-дамайға қатыспайтын ақсақалды төбесіне көтермес пе; «пайғамбар жасынан астыңыз, рудың рухын көтерушілердің ешбіріне бүйрек бұрмайтыныңыз және белгілі, сіз бейтарап адамсыз, ендеше, осы ісіміздің ақ-қарасын ажыратып беріңіз?» деп Тілепбайды қошеметтеп, төрдегі көшбасшылардың жанына отырғызбас па?! Эх! Бірақ қырсық шал бұларға оңайлықпен мойын бұрып тұр ма? Айтатын уәжі де мірдің оғындай: «Әзірге жағдайым шүкір, маған алаңдамаңдар, мұржадан түтін шықпаған күні – өлгенім».
Күннің ыстығын жанындай жақсы көреді. Шаңқай түсте тырдай жалаңаштанып, үй маңында тау болып үйілген құмға көміліп, сағат жарым тұяқ серіппейді. Басынан башпайына дейін ағыл-тегіл терлейді. Баяғыдан денеге жабысқан жел-құздан өстіп құтылмақшы. Жұрт жалаң табанымен ыстық құмды баса алмай секектесе, Тілепбайыңыздың түк сезбестен басын қылтитып, құм астында жатысы мынау. Сірә, «есі ауысқан» – осыдан кейін пайда болған байлам.
Ал жаңбыр десе аза-бойы тік тұрады, жаңбыр жаумаса деп тілейді. Үйдің төбесінен тамшы сорғалағанда кірерге тесік таппай қиналады. Екі тізесін құшақтап, жаңбыр басылғанша бір бұрышта бүрісіп отырғаны. Жаңбырдың қырсығынан су болған жыңғыл бұтақтары да тұтанбайды. Ойы сан-саққа жүгіреді, мұржадан түтін шықпаған соң жұрт Тілепбайдың шаруасы біткен екен деп бетін сипамаса, не қылсын?!
Өскенбай Тілепбаймен ауыз ұшымен амандасты да, шұғыл шаруаға кірісті. Қамыстан тұрғызылған тоқал там не тәйірі, әп-сәтте төбесін аударып тастады. Жігіттері де жалаңдаған сайыпқыран, тау қопаруға таптырмайтын-ақ жүрек жұтқандар. Бірі қамыспен бастырылған төбеге цемент құйып жатса, екіншілері мәшине қорабынан щифер түсіреді. Беліне дейін шешініп алғандардың білем-білем бұлшық еттеріне Тілеп­бай да көзінің астымен қызыға қарайды. Тоқал тамның қожайыны қою шаңнан бетін көлегейлеп, үйден әлдебір жеңіл-желпі заттарды сыртқа тасымалдағаны болмаса, мына дүбірдің неден пайда болғанын түсіне алмай дал. Өскенбайға не десін, ары-бері топшылағанда тапқан «олжасы» мынау: «Сірә, ауылға жоғарыдан бір дөкей келетін болған ғой. Ауыл-аймақты аралайтын шығар, сонда «мына үйде кім тұрады» деп Тілепбайдың тоқал тамына бұрылса, ізіне ерген жергілікті әкім-қаралар қысылғаннан жерге кірмей ме?! Мейлі, себеппен үйдің төбесі жабылды. Енді жауам деген жаңбыры жауа берсін!..»

***

Ертеңінде аспанның түбі тесілгендей, нөсерлетіп жаңбыр жауды. Аптап ыстықтың беті қайтты. Екі көшенің балалары тартылған теңіз табанындағы алаңқайда доп қуып, футбол ойнап жүр.

Айзат Рақыш - Ж.Аймауытов пен Ә. Асқаров прозаларындағы ұлы үндестік

       

   Жалпы, сөз өнерінде, әдебиеттану тарихында тұлғалар үндестігі, түрлі сипаттағы үйлесімділік уақыт алшақтығына көнбейді. Ешбір уақыт күші сом тұлғалардың шығармашылығындағы ішкі тылсым тоғысуды үзе алмайды. Белгілі жазушы Әлібек Асқаров қаламынан Ж. Аймауытов мұрасымен мәңгілік ұлы байланысты көремін. Сөзімнің дәлелі ретінде «Ақбілек» романы мен «Өр Алтай, мен қайтейін біиігңді...» романдарын нысана еттім.

  Академик С. Қирабаев Жүсіпбектің әдеби болмысы жайлы былай деп пікір білдірген: «Әдебиеттің әр алуан жанрында белсенді қызмет ете отырып, Жүсіпбек жаңа дәуірдегі  әдебиеттің негізін салушылардың алғы легінде болды. Көптеген ірі шығармаларымен жаңа ізденістерді толықтырды.» Жүсіпбек прозалық шығарманы поэзия тіліндей сұлу өрген тұңғыш қаламгер болып ұлт әдебиетінің төрінде есімі айрықша қалды.

  Дәл осы ретте Ә. Асқаров шығармашылығы турасында сөз етейін. С. Қирабаев Әлібек прозасы жайлы «Өр Алтай етегіндегі елдің биіктікке емес, етекке қарап қалғанына қынжыласың. Сөйтіп, оқырманын қуанта да, қынжылта да алған жазушы қаламының қарымына риза боласың!»-деп тебіреніске толы көзқарасын паш еткен.Ғалым пікіріне сүйенсек, Жүсіпбек те, Әлібек те жаңа дәуірдегі қазақ әдебиетін жасаушылардың алғашқы сапындағы қаламгерлер болып табылады. Жүсіпбек ХХ ғасырдағы ұлт әдебиетіне тіптен айрықша қасиет бітіріп, тыңнан түрен салды. Ал, Әлібек Тәуелсіздіктен кейінгі қазақ әдебиетіне классиктер  ізін жалғап келіп, әдебиеттің даму кезеңінде түрліше жанрларды енгізді. Жаңалыққа, жаңашылдыққа жаны құмарлық-екі жазушының  мен анықтаған алғашқы ортақ қасиеті.

   Бұған дейін «Өр Алтай, мен қайтейін биігіңді...» атты сыни мақаламда  қос қаламгердің тоғысқан тілдік табиғаты туралы мөлтек сыр ұшқынын жазған едім: «Ал, жас буын өкілі бола тұра, менің байқағаным-Жүсіпбек Аймауытов пен Әлібек Асқаров прозаларында  ортақ поэтикалық үйлесім бар. Аймауытов тәрізді Асқаров та прозаның өзін поэзиядай ұйқастырып, ән тәріздендіріп тербетіп жазады. Оқыған жанның ойын алып, тыңдаған жанның тынысын кеңітетін  бір құдірет Аймауытоы талантымен тоғысып жатыр.» Жүсіпбек қаламындағы прозаны ән тәріздендіріп тербетіп жазу үрдісі  бүгінде Әлібек қаламы арқылы түлеп отыр. Асқаров прозасындағы «...Аймауытов талантымен тоғысып жатқан бір құдіретті»   рет-ретімен анықтайын.

   Иә, әдебиеттің басты қаруы-көркем тіл. Қос қаламгерді ең алдымен тілдік тұрғыдан ортақ үндестігін сараптайын. Екі жазушыға да тән үндестік қасиет-проза тілдерінің поэзия тіліндей ұйқаспен, тым көркем өрілуі. Тіптен ғажабы сол-қос тұлғаның сипаттап отырған обьектісі біреу-Өр Алтай. Енді осы Алтай пейзажының тоғысқан  сұлу сөзді суретіне кезек берелік. Жүсіпбектің Алтайы былай  бедерленеді: «Өскеменнің ар жағында, Бұқтырманың бер жағында әлемге аян Алтай бар...Сол Алтай мен сол Күршімнің қысы қыспақ, жазы самал, күн жылт етсе, төрт түлік мал қарағайлы Қарт Алтайдың, Алтай сынды анасының көкірегін аймаласып, тыраңдасып, мәйек басып, мамырласып қалғаны.» Мұнан аңғаарғанымыз-Жүсіпбек қаламынан туған Алтай суретінде етістіктер сөйлем ішінде ұйқасып, өлеңдей болып төгіліп тұр.  Дәл осы прозаға біткен поэтикалық табиғатты Әлібек қаламынан да ұшыраттым. Сөзіме дәлел келтірейін. Тура осы Алтай көрінісін Әлібек қаламгер былай деп айшықтайды: «Ескі көздің дерегіне қарағаеда, осы ауылдың ескі аты «Айдарлы» екен. Болса болар, өйткені ауылдың  Алтай жарықтықтың

 айдарындай тынысты арқада, ырысты ортада тұрғаны рас-ты. Өрісі майлы, қонысы жайлы мұндай жаннат мекенді табудың өзі қиын шығар. Түстік қанатында сыңсыған қара орман, қарабарқыт бөктер. Қара орманның бергі етегі көкорай шалғын, арғы төрі-саңғал таулар, қарлы тәжі күмісше жылтыраған Ақшоқы. Бір бүйірінде қыздың жасауындай текшеленген жартасты жон. Текшеленген сол жартастардың бірінде желмен шулап самырсын мен балқарағаай жайқалады.»  Асқаров сөйлем ішіндегі тіркестерді өзара ұйқастыра қолданып,  Жүсіпбектің  поэзия болмысты проза табиғатын түрлендіре ұсынады. Бір ғана Алтай пейзажының өзінен оқырманға тірі көрініс елестеп, хас шебердің қолынан шыққан мінсіз мүсіндей тым көркем суреттелген сөз саптасы арқылы көңіл төріне қонақтайды. Бұл Жүсіпбек стилінің қайталануы емес, қайта Әлібек тарапынан Аймауытовтың сөз  түрлендіру, сөз кестелеу, тіркес ойнану қасиетінің толығып, жаңарған тұсы десе орынды болар.Дәл осы Алтайды Жүсіпбек «қарт Алтай» деп қасиеттесе, Әлібек «Алтай жарықтық» деп кие тұтады. Бір ғана ұлы қасиет екі қаламнан бірдей сөз өрнектерін туғызғаны да тылсым сарындастық екені ақиқат.  Иә, Асқаров прозасының бұл көпке танылмаған ерекше қыры. Бұл-Асқаровтың көптің аузына жиі ілініп, жауырға айналмаған тың табиғаты. Ойымды профессор  Сауытбек Абдрахмановтың «Әлбіек Асқаров-әдебиеттегі бөлекше құбылыс. Жұрттың бәрі оның суретшілңтен суреткерлікке келгенін айтып жатыр, жазып жатыр. Соның өзінде

Әлібек прозасы әлі де зерттеліп, тиянақталып, алдағы уақытта оның қырлары мен сырлары толық ашылатынын кез келеді деп ойлаймын. Өйткені, Әлібек бояу политрасындағы нақтылық, тіліндегі нақтылық,

ойындағы нақтылық, көркемдік құралдарындағы қолмен ұстатқандай ажарлы  жайлар қаламгер прозасын бір ерекше сипатқа ие етіп тұр,»-деген сөзімен дәлелдеймін. Профессор С. Абдрахманов атаған «ерекше сипат» Әлібек қаламы арқылы жаңғырған Жүсіпбек дәстүрі десе орынды.

   Жүсіпбектің  жазу стилі жайлы академик С. Қирабаев былай дейді: «Ақ өлең үлгісінде жазылған шығарманың тілі Жүсіпбектің прозадағы жаңа бір ізденісін танытады. Оның ырғақты прозасы-ескі рухани тіршілігі өлеңмен байланысты болған халықтың жаңа жанрды игерудегі өзгеше талабы.» Прозаны ақ өлең үлгісінде Жүсіпбек жазса, бұл дәстүр бүгінде жазушы Әлібек прозасында көрініс тауып отыр. Бұл-қасиетті әдеби үдерістің  желісі бір үзілмейтін ұлы қасиет екенін дәлелдейді.

 Енді кейіпкер портретін тудырудағы тілдік үндестіктерді анықтау кезегі келді.   Жүсіпбек Аймауытов Алтай аруларының мынадай ғажайып көркем кестелі, ұйқасты тіркестерге толы толық портрет тудырған: «Әлгі Алтайдың аруларын айтуға тіл жетпейді. Жүзі айтарлықтай айнадай боп, көзі құралайындай боп, күлкісі атқан таңыңдай боп, бойы құба талындай боп, былқ-сылқ етіп бұраңдасып, күбірлесіп, көлеңдесіп, езу тартса –есің кетіп, сұңқыл қақса, шым-шым етіп, бойың босап, ойың босап, қиялың қия кетеді.»  Алтай аруларының портретінен байқағанымыз-автор сөйлемдердегі етістіктерді өзара ұйқастыра, ән тәрізді әуезді айтылуын, оқырманға өлеңдей сіңімді болуын қамтамасыз еткен. Ал, енді Асқаров прозасындағы дәл осы әйел портретіне үңіліп көрелік. «Әйел парасаты» топтамасында берілген «Балғаным мен Задаш» әңгімесіндегі басты кейіпкер Балғанымның портретін Әлібек былай деп әдемі әдіптейді: «Оның үстіне атастырған қалыңдығы мойылдай мөлдіреген, торғындай үлбіреген, қиырдағының көзін тартқан кермиық арудың нағыз өзі болып шықты.Ақ құбаның  аққу өңдісі екен.» Әлібек қаламының Жүсіпбекпен пара-пар, тоғыспалы қасиетке ие болуының тағы бір дәлелі-жазушы портрет тудыруда қара сөздің өзін әндей әәдіптеп, өлең  тәріздендіріп түрлендіріп, құбылта беруі.

   Ұлылардың тілдік үндестігін тағы да бағамдап байқайын. Жүсіпбектің Ақбілегінің портреті тіпті кейіпкердің әрекеті кезінде де тым ерек ашыла түседі: «Мамырбайдың Ақбілегі, Ақбілегі-жас түлегі, айы-күні, жалғыз қызы, алтын сырға, күміс шолпы сылдырлатып, ақ көйлегін көлеңдетіп, қызыл-жасыл көрпелерін қағып үйге әкелген еді. Қарабайыр баяндауда «Ақбілек көрпелерін қағып, үйге әкелген,»-деп солғын тартар еді. Ал, сөз зергері Жүсіпбектің суреттеуінде Ақбілек арудың жай ғана көрпесін қағып, үйіне енуінің өзі бір сұлу көрініс, тартымды портрет болып туған. Аталған сұлу портретті Әлібек романынан да іздеп таптық. Романда ғашықтықтың зарын тартып, сүйгеніне жете алмай, мұздың ойығына түсіп қаза болатын Меңсұлудың портреті былайша жарқырайды:« Әй, өзі де Меңсұлу десе дегендей-ақ сұлу еді–ау! Аққу мойын, қылыш қас,  боталаған жанары қараған жанның көңіліне шоқ тастайтын. Айтса айтқандай-ақ сымбаты бөлек еді-ау, ажарлының төресі болатын!» Кейіпкер портреті арқылы сабақтастыра саралауымнан шығатын қорытынды- Әлібек қаламының құдіреті  Жүсіпбек қаламымен егіздес бейнеде туып отыр. Өзіне дейінгі классиктер ізін жалғастырып, қайталауға ұрынбай, жаңашыл ырғақта, соны сипатта жалғастырып алып кетуінің астарында да ұлылықпен  қоңсы қонған қасиеті жатқаны даусыз.

Әлібек тілінің тағы бір ғажабы-ол Жүсіпбектей шындықтан тамыр алады. Шындықтан тамырын ала тұрып, реалистік сарында романтикаға ұласады.Оған мына үзінді дәлел: «Қара орманды қалың таудың арасы.Иен жер. Тамылжыған тұңғиық түн. Тұңғиық түнде екеуі ғанасы. ..Өлең сөзді қара тілден айыра білмес Нұрекең бұл түні аяқ асты ақын болып кете жаздаған. Қиыстырып нелер бір өлең оқыды, қиюластырып қайсыбір шұрайлы сөздерді шұбыртты дерсің Қадишаға. Қолына қанат байлап, құсқа ұқсап аспанда қалықтап ұшқысы келді. Қадишаны жетектеп, айлы түннің астында көк шалғынды кешіп, алақайқап жүргісі келді. Басын мәңгі қар басқан анау мұзарт шыңдардың биігін арман етті. Шатқал табанында сылаңдай аққан ақжал толқынды Ақбұлақтың асаулығын аңсады. ...»  

Аңдаған ақиқатымыз сол-Әлібек жазушы пейзаж бен адамның ішкі сезімін астастыра суреттеп, поэтикалық тілмен адам нанғысыз романтиканы бейнелейді. Жүсіпбектегідей психологиялық иірімдерге толы Әлібек қаламының тылсым қырын еріксіз мойындайсыз.

  Осылайша екі қаламгердің өзара егіздескен алғашқы ортақ қасиетін-тілдік көркемдік тұрғысынан алып сараптадым. Дәлелдер көрсеткендей, Жүсіпбек те, Әлібек те түрлі әдеби кезең өкілдері екендіктеріне қарамастан, ұқсас тілдік табиғат тұрғысынан үндестік тауып тұр.

 

   Қос классик ақ өлең үлгісімен прозалық туынды жазып, нені өзек етті, нендей идеяны ту етті? Осы сұраққа Жүсіпбектің  «Ақбілек» романы мен Ә. Асқаровтың «Әйел парасаты» әңгімелер топтамасына енген бірқатар әңгімелерін салыстыра талдау арқылы жауап табатын боламыз.

     Екі жазушының да көтеріп отырған тақырыбы біреу-әйел тағдыры, әйел табиғаты, әйел бақыты. Ал, Әлібек Асқаров «Әйел парасаты» әңгімелер топтамасында әйел затының биік болмысын, асқақ адами бейнесін тақырып етіп алды. Қазақ әдебиеттану ғылымында қолтаңбасы қалған ғалымдар пікірін көлденең тартайық. Жазушы, Қазқстанның еңбек сіңірген қайраткері Жақау Дәуренбеков  былай дейді:  «Әлібек қаламының қарымын аңдау, көкжиегіне көз жеткізу қиын емес. Тақырыптың өзін қаншалықты еліктіріп әкететіні қаламының желісінен-ақ байқалады. Әйел парасатын қара сөзбен жырлаудың соны соқпағын салып, мұңды да сырлы жайын ақиқаттың арқауына айналдыра, астарлы әдіп, мінәйі мәнерімен жеткізе білгеніне тәнті боламыз. Өзіндік қолтаңба деген осы болар.»  Аймауытов қазақ әйелінің бақыты үшін күрес жолын тақырып етсе, Әлібек қазақ әйелінің биік болмысына әңгімелер топтамасын арнап отыр. Бұл-мен пайымдаған қос ұлының екінші ортақ үндестігі. Тағы да Ж. Дәуренбековтың пікіріне сүйенсек, «Жалпы,  «Әйел парасаты» циклімен жазылған әңгімелердің өзіндік ерекшелігі бар, публицистикалық қайырымдары да, көркемдігі де кеңінен. Әңгімелерде қарапайым қазақ әйелінің бейнесі, парасаты мен отбасылық парызы айрықша орын алады. Әр әңгіменің темірқазығы да сол, қазақ әйелі ошақтың отын сөндірмейтін от-ана, құдіреті ретінде қабылданады.»  Қазақ әйелінің  шынайы табиғатына тән отбасылық болмысын Әлібек Асқаров әңгімелер топтамасына арқау етіп отыр.  Аймауытов қазақ әйелінің күрделі тағдырын оның бүтін қоғамымен бірлікте ақиқатын ақтарса, Асқаров қазақ әйелінің үлгілі, өнегелі, ғибратты бейнесін барынша бедерледі. Ендігі ретте қаламгерлердің өз сөздерін мәйек етейік.  Жүсіпбек бұл тақырыпты өз романының өн-бойына азық ете отырып, былай дейді: «Қазақтың қара көздерінің сиқырлы күші Еуропа әйелінен кем емес.»   Жүсіпбек романында автор көзқарасы ретінде жазылған бұл бір ауыз сөзде қаншама шындық тұнып тұр.  «Сиқырлы күш» деп қазақ әйелінің  ұлттық табиғатын, адамгершілік болмысын, бақыт жолындағы  тоқтаусыз күресін меңзеп отырғаны даусыз. Ал, Әлібек ақиқаты былайша  автор сөзінен сыр болып ақтарылады: «Әйел парасаты» атты айдармен бес-алты әңгіме жазғаным бар. Олардың бәрі де әйел затының кемел ақылын, биік парасатын меңзеу, ер адамның қолынан келмес өрлік әрекетіне, ерлік қарекетіне тағзым етуге тұспалдау. «Менмін» деп көкірек керген әрбір тұлғалы еркектің артында ұлылығы сол еркектен кем түспейтін әйел тұрғанын астарлау болатын.»  Әлібектің бұл сөзі жазушының әйел тақырыбына не себепті осыншама терең барғанын анық аңғартып тұр. Қазақ әйелінің парасатты, биік тұлғасына тағзым ету мақсатында жазған әңгімелер топтамасы Жүсіпбектң «Ақбілек» романының тақырыбымен тоғысады. Өзара тоқайласқан ұлылар қаламы тақырыптық тұрғыдан кезекті рет сарындастық танытып отыр.  Жүсіпбек  «қазақ қара көздерінің сиқырлы күшін» тақырып етсе, Әлібек «әйел затының биік парасатын, кемел ақылын» тақырыпқа айналдырды.  Осылайша қазақ әйелі тақырыбы қос қаламгердің ортақ өзегіне айналды.Сөз болып отырған жазушылардың осыған дейін зерделеген поэтикалық тілдері аталмыш тақырыпты ашуға қызмет етіп отыр. Автор тіпті  кейіпкерлерін сипаттауда да осы тақырыпты тұспал етеді. Сөзімізге мығым дәлел: «Мұқаштың да көбінесе түзде жүріп, шалықтап оған-бұған ұрына беретіні Алтынайдың арқасы ғой.  Қатыны үйін тапжылтпай, бар-жоғын білдірмей отырғандікі де.Алтынай ырысы бар кедейдің маңдайына бітетін қатын ғой. Дүниеде байының тауып әкелгенін ұқсата алмай, ас-суында бір береке болмай, байын борышқа ұрындырып, бір-біріне қоспай, қатының салдыбалақтанып ызыңдап отырар ма еді, кәпір! Одан қырсық не бар дейсің? Бұл үзінді-дәйектен аңғаратынымыз-кейіпкер Алтынайдың отағасы Мұқаштың шаңырағының шырқы бола білгендігі. Осылайша әрбір кейіпкер басты тақырыпты  мейлінше паш етуге бағытталады. Ал, дәл осындай әйел бейнесі Әлібек қаламынан да туып отырғаны таңғажайып құбылыспен пара-пар. Сөзіме  «Әйел парасаты топтамасына енген «Балғаным мен Задаш» әңгімесінен үзінді келтірейін: «Балғаным-Задаштың құдай қосқан қосағы, балаларының аяулы анасы. Кімнің қайда жүргенін, бұл маңда не болып, не қойып жатқанын көңілмен көріп, көкірекке түйіп отыратын баянды бәйбіше.»Бұл сипаттауды түсіндіріп, арғы астарын қазбалаудың өзі артық. Бір ғана «баянды бәйбіше» тіркесіне автор қазақ әйелінің бүкіл ғажап, қайталанбас тұлғалық қасиеттерін байлап береді. Көпсөзділікке ұрынбайтын, аз сөзбен көп мағына астарлайтын, қаламы қарымды Әлібектің кейіпкері Балғаным мен әдебиетте оған дейін пайда болған  Алтынай образының мазмұндары бір-бірімен тұтасып тұр. Бұл тұтастық қазақ әйелінің биік парасатын, қоғамымен тығыз байланысты күрделі тағдырын, өршіл, тік бейнесін бейнелеудегі Жүсіпбек жаңалығының жаңашыл ХХІ ғасырда тереңнен қопарыла жалғасын табуы деп білген абзал. Тақырыпты ашуға авторлық тұрғыдан қатысу бар. Оны екі қаламгерден де анық аңғаруға болады. Жүсіпбек кейіпкерін «Алтынай ырысы бар кедейдің маңдайына бітетін қатын ғой,»-деп өзі-ақ әспеттеп отырады. Автор ретінде өз кейіпкерін әспеттеу Әлібек қаламына да тән үрдіс. Ол «баянды бәйбіше» деп Балғанымның образын автор тарапынан бағалап, көтере түседі. Міне, тақырыпты ашуда қолданған екі жазушының да өзіндік тәсілдері бір арнаға сайып жатыр.Екі жазушы да ортақ үн қатып, қазақ әйелінің бар болмысын шығармаларына биік арқау етті. Әр заман өкілі болса да, Жүсіпбек те, Әлібек те өз кейіпкерлерін бүтін қоғамымен тұтас бірлікте алып, нанымды суреттейді. Шындықтан негіз ала отырып, әйел кейіпкерлерін әлпештеп әкеліп, өлмес тақырыптың тірегі етті. Тақырыптық үндестік осылайша қос жазушының әдеби мұрасында терең танылып, олардың тоғысқан ұлы қырлары болып анықталды.

   Ендігі ретте идеялық сарындастық қасиеттерін анықтауға күш салайын. Жүсіпбек пен Әлібекке ортақ идеяны танытар түйін сөздерін де, «көзге бадырайып көрініп тұрмайтын» жасырын тұстарын да зерделеп бағайын.

   Ұлы тақырып ұлы идеяны қозғайды. Ұлы идеяны «жасыру» үшін де, «сиқырын ашу» үшін де ғажайып тіл керек. Осы үш бірлік Жүсіпбек пен Әлібек прозаларынан табыла кетті.

     Алдымен «Ақбілек» романының идеясын ашуға ұмтылыс жасайық. Романда қазақ әйелінің күрес арқылы ескі заман езгісінен азат болып, жаңа заман жаңалықтарынан баянды бақытын табу идеясы  қоюлана, түйдектете берілген. Романда әйел мен еркекті қоғам алдында қатар қойып, әйелді ерекше асқақтату идеясы да бар. Ақбілек жан дертінен айығып, қасиетті бақытына қол жеткізеді. Ол үлкен күрес жолынан өтеді. Күрес мектебінде шыңдалады. Тағдыры қанша тауқымет арқалатса да, шыдап бағады. Бұл қазақ әйелінің ерлермен тең бейнеде көріне алатынын, тіпті оның бар кемшілішін бүкпесіз баян еткен  алғашқы қазақ романы болып табылады. Ақбілек қиялдан жасалған жасанды бейне емес. Ол төңкеріс кезіндегі аумалы-төкпелі заманда жазықсыз  жапа шеккен «шерлі сұлу.» Шерінің емін оқу, білім іздеуден таба алады. Шер шемені көңілінде шөгіп қалмай, қайғы бұлты ыдырай бастайды. Бұл қасірет торын бұзуға қарекет жасаған Ақбілектің өрлік пен қайсарлыққа толы бейнесінде романның бүкіл идеясы тұтасқан. Қасіреттен күрес арқылы құтылып, бақытқа жету идеясы туындының өн-бойынан тамшылап тұр. Бұл орайда Ақбілек пен өзге де кейіпкерлер типтік бейнеге ұласып, Тәуелсіздік идеясын астарлайды.  Ақбілекті романның тұтас бойында өлімші етсе де, өлімге тап қылмауының басты себебі де осы астарланған тәуелсіздік идеясынан екені ақиқат. Осылайша роман қасіреттен жанталас күрес арқылы арылып, өмірлік бақытына қол жеткізген мықты, өр, рухты қазақ әйелінің болмысын асқақ идея етіп алады. Жүсіпбек бұл идеяны романның соңғы сөйлемдеріне байлап берген: «Марқакөлдің жиегінде Мамырбайдың Ақбілегі, жас Балташтың сүйген жары, Ескендірін құшып, сүйіп, бала болып, ана болып, көп әйелден дана болып, кеудесіне бағы сыймай, кемерінен аса шыпылдайды.»Қайғы-қасіретінен ада болып, бар күнәсінен таза болып, бақытты өмірге аяқ басқан Ақбілекті атвор «кеудесіне бағы сыймай» деп түйін сөзбен ашып береді. Бұл тұста идеяны бүркемелеу, жасыру, мұнарға тұмшалау жоққа тән. Керісінше, романның негізгі өзегін ең соңғы сөйлемдерде сөйлетіп, ашық үн тастау басым.

    Жүсіпбектің Ақбілегіне Әлібектің әйел кейіпкерлері астасып, идеялық тұрғыдан бір арнаға сайып жатыр. Бұл ұлы үндестіктің астарына  көрнекті қаламгерлер үңіліп, терең пайым жасап үлгерген. Солардың бірі-ақын Қорғанбек Аманжол. Ақын Қ. Аманжолдың сөзіне сүйенсек, «...Шынында да автордың айтар ойы айшықты суреттерінің астарынан әдемі аңғарылып отырады. Дәйім осылай. Көркемдік кредосынан әсте жаңылмайды.» Ақын атаған «автордың айтар ойы» Асқаровтың шығармаларының басты идеясы екені даусыз. Бұл идеяларды Әлібек жазушы әдемі суреттерінен, кейіпкер сөздерінен, өзіндік баяндау, сипаттаулардан, кейіпкерлердің өзара оқиға қақтығысанн аңғартып отыр.Сондай-ақ, ақын Қорғанбек Аманжолдың мына пікірі ойымызды тереңдете түседі: «Жазушылық өнердегі қилы шеберлікті қисынымен игерген. Кемерінен асып төгілмейді, Орынсыз әсіреқызылға берілмейді. Шығармадағы тіл шұрайын, өмір шырайын жеріне жеткізе құлпыртатын жерде  әсте де кейін шегінбейді. Жалаң баяндау мен жайдақ ұраншылдықты маңайына жолатпайды, жанына дарытпайды. Иә, оның эстеттігі, көзді  алдайтын көпіршік, іші қуыс, сырты даңғаза жылтырақ емес, өмірдің қаз-қалпындағы шынайы, мағыналы көрінісі.» Демек, дәйек-пікір дәлелдегендей, Әлібек прозасы «мағыналы өмір шындығын» ұлы идея етіп алған. Бұл ұлы идея қазақ әйелінің биік болмысын бедерлеуден туып отыр. Ендігі ретте жазушының идеяашар түйін сөздерін алға тартайын. Жүсіпбек «Ақбілек» романының бүкіл идеясын соңғы сөйлемдерде «сөйлетті.» Мұндай авторлық қатысу Асқаровта да бар екені даусыз. Автордың идеясын «жасырған» тұстарын әңгімелерінен тауып көрейік. «Балғаным мен Задаш» әңгімесінде бәйбіше өзге әйелден туған ұлды баласындай қабылдап, биік әрекет жасайды. Сол әңгіменің соңғы сөйлеміне автор бүкіл идеяны ойнатқан: «Задаш қырық екі жыл отасқан әйелін жаңа танығандай  сарғыш жанары жасаурап, біртүрлі елжіреп қарап қалды...»Әңгіменің түйіні осы сөйлемде. Отағасы Задаштың «көзін жасауратқан»-бәйбішесі Балғанымның асқақ адами, биік әйелдік қасиеттері. Міне, осы идеяны жазушы Әлібек соңғы бір ауыз сөйлемінде тіл бітіріп отыр. Бұл-әрі жазушы шеберлігі, әрі идеяның  толыққанды ашылу сәті. Мұндай шығарма идеясының шымылдықтай айқара ашылған сәті «Әйел парасаты» топтамасына енген әрбір әңгімеде бар. Солардың бірі-«Ғаббас пен Шура» әңгімесі. Әңгімедегі әйел бейнесін мадақтау идеясын автор мынадай сөздерге сыйғызып жіберген: «Көрден тірілгендей қу сүйек, үміттен ада мүгедек жігіттің етегінен ұстап, ол байқұсты сұм тағдырдың тәлкегіне тастап кетпей,  өмір бойы имандай қадірлеп өткен Шура  жеңгейдің ғазиз жүрегіне, шексіз ізгілігіне, кіршіксіз жан тазалығына таң қалмасқа лажың жоқ. Өмір бойы өзінің мойнына масыл боп өтетін сорлы жан екенін біле тұра, оны адамдықтан айырмай, өмірден түңілдірмей, ел қатарлы асырады, жадаған жанына шуақ құйды, басына бақ қондырды.»  Аталған ұзіндіден байқағанымыз-Асқаров Жүсіпбекпен көркемдік сарындастық танытып, дәл сол классиктей шығарма идеясын оқырманына ашық түрде ұсынады. Тіпті еш жасырмайды, бұқпалап әуреге түсірмейді. Әңгіме кейіпкері Шураның мүгедек жігітке шын ғашық болып, «оның басына бақ қондырғанын» өзі тарапынан таңдана баян қылады. Ғибрат етуге шақырады. «Көрден шыққандай қу сүйек, үміттен ада Ғаббас»  Шураның асқан адамгершілігі, шексіз мөлдір махаббаты арқасында ел қатарына қосылып, бақытты ғұмыр кешеді. Бұл-қазіргі қоғам үшін де, кейінгі келер келешек үшін де таптырмас тәрбиелік маңызы зор туынды. Адамды сырт түріне қарап емес, ішкі жан сұлулығына қарай бағалап, тіпті ғашық болуға, оны барынша қадірлеуге  болатынын жазушы осы әңгімесі арқылы аңдатып, адами үн көтереді.«Ер адамның басына бақ болып қонатын кейіпкер Шурадай бол!»-деген ұлы идеяны  өршіл үнмен  сонау биіктен тастайды. Тура осы сәтте жазушы Асқаровтың өз сөзінен дәлел келтірудің орайы туып тұр:«...әрі осы баян бүгінгі жастарға тағлым болар ма деген үмітпен, құрметті оқырман, қаз-қалпында өздеріңізге ұсынып отырмын.» «Қалжан мен Ләзиза» әңгімесін осылай аяқтаған қаламгер өзінің басты жазушылық ұстанымы-Адам тәрбиесі екенін тура мәлімдеп отыр.Өмірдің боямасыз шындығына құрылған әрбір әңгімесі  қай қоғам үшін де биік идея, асқақ тағлымға айналып отыр. Осылайша, «Ақбілек» романы арқылы Жүсіпбек қазақ әдебиетіндегі әйел бейнесінің көркем үлгісін жасаса, Әлібек Асқаров «Әйел парасаты» топтамасымен әңгімелер жазып, әйел затының ғибратты, өнегелі қырларын танытуды мұрат етті. Қос қаламгерде тақырып біреу, өзара астасқан ұлы идея дара  сипатта оқырман жүрегінің төріне қалықтап барып қонақтады. Жүсіпбек Аймауытов қазақ әйелінің күрескер бейнесін идея етті, Әлібек Асқаровта да мұндай әйел өрлігі, ерге бергісіз қаһармандығы, отбасының шырайын кіргізетін бақыт күшіне ие құдіретті бейнесі ұлыланып,  мәңгілікке ұласуда. Бұл мәңгілік өзіне дейін ұлылар салып кеткен өшпес классикалық ізден жарық нұрын алып отыр.Жүсіпбек әдебиетке әкелген қасиетті Алтай тақырыбы, Алтай арулары бейнесінің киесі Әлібек Асқаров қаламына қонып, одан бетер жарқырауда. Киелі Алтайды жазу арқылы Асқаров классикалық қазақ әдебиетінің шыңына көтерілді. Жүсіпбекпен ортақ тақырып-әйел бейнесін ашу арқылы ұлылардың ізін жалғады. Жүсіпбектің ақ өлең үлгісін прозаға енгізу дәстүрі тек қана Асқаров қаламы  негізінде қайта жаңғырды. Әдеби дәстүр жаңашыл бейнеде жаңарып, түлеп, ұлт әдебиетінің шаңырағын  биік етті. Әлемдік аренаға Асқаров өзіне дейінгі қазақ ұлылары салып кеткен ұлы жолмен жүре отырып шықты. Жазғандарының шетел тілдеріне үздіксіз аударылып жатуы да соның айғағы. Бір ғана «Өр Алтай, мен қайтейін биігіңді...» романының оқырмандардың сұрауымен сегіз рет қайта басылуы да сол мәңгіліктің тартуы екені даусыз. Жүсіпбек пен Әлібек әлемдерінің тоғыспалы тұстарын тіл көркемдігі, тақырыптық, идеялық қырлары арқылы бір арнада екенін дәлелдеп бақтым.Сөзіме белгілі жазушы Төлен Әбдіковтың пікірін өзек етейін: «Әлібек Асқаровты бүгінгі қазақ прозашыларының ішіндегі елеулі тұлға деп есептеймін. Әдебиетке дабырасыз, жарнамасыз, сыпайы ғана еніп, көркемдік дәрежесі биік туындыларымен өзін мойындта білу-шын таланттың еншісі.»Бұл исі қазақты, қала берді күллі әлемді мойындату қазақ классиктерімен үндескен ұлы табиғатынан  деп білемін.

Айзат Рақыш

жазушы

 

 

Нұрперзент Домбай - Қазақтың өрлiгi қайда?

 

Автобуста отырғанбыз. Бiр қазақ әйелi артында отырған әйелге орысша сампылдап, бiрдеңелердi айтып жатыр. Аузы аузына жұқпайды. Көлiкте адам қарасы аса көп емес. Содан ба жаңағы әйелдiң сөзi құлаққа түрпiдей тиедi. Қоғамдық көлiкте емес, үйiнде отырғандай. Тым ерсi. Әйелдiң әңгiмесiн тыңдап, ара-кiдiк үн қатып отырған құрбысы да қазаққа ұқсайды. Жүзi қоңыр, шашы қара, көзi қара дегендей. Осыны сездi ме, әлде көршiсiнiң дөрекi қылығы ұнамады ма жанындағы жолаушы: — Өздерiң қазақсыңдар, неге қазақша сөйлемейсiңдер, — дедi зiлсiз, ақырын ғана. Оның бұл ескертпесi көлiкте отырған бар қазақтың ойын дөп басты. — Ол қазақ емес, — деп сампылдақ әйел шап ете қалды. Демек, қазақ болмағасын орысша сөйлеп отырған болды ғой. Жарайды ол қазақ болмай-ақ қойсын (мұнысы ендi шындыққа келмейдi). Алайда, мына сауал әрқайсымызды мазалауы тиiс секiлдi. «Өз елiмде, өз жерiмде тұрып жатырмын. Неге мен орысша жалпақтай беруiм керек. Қайта ол қазақша сөйлеуге тырысуы керек емес пе?». Сiрә, көбiмiзде әлгiндей ой жоқ. Құлдық сана денемiздi әбден жаулап алған. Түк түсiнбейсiң. Жалтақпыз ба, көңiлшекпiз бе? Бабаларымызда бар айбын, өрлiк қайда кеткен? Бөлiнген жақсы емес Аурухана маңындағы дәмханада жап-жас жiгiт қызмет көрсетiп тұр. Қарт кiсi келiп нан сұрады. — Қандайы керек, — дедi анау орысшалап. — Сен қазақ емессiң бе? Неге қазақша сөйлемейсiң? — дедi қария ренiш бiлдiрiп. — Мен қазақ емеспiн, — дедi анау тағы да орысшасынан танбай. Қарт жiгiттiң өтiрiк айтып тұрғанын бiлдi. — Шырағым, орысшаң тасып бара жатса Ресейге барып тұр. Қазақтың жерiнде қазақша бiлуге мiндеттiсiң, — дедi шал нығарлай сөйлеп. Осы көрiнiстердi көрiп тұрып, жүрегiң сыздайды. Бiр қазақ бiр қазақты ренжiтедi. Тiл үшiн. Қандай өкiнiштi! Бiреуi «Қазақша сөйле» дейдi. Екiншiсi сөйлегiсi келмейдi. Осының аяғы жақсылыққа апармайды, сiрә. Бұлай бола берсе қазақ пен қазақ тiл үшiн қырқысатын шығар. Мемлекеттiң де ойланатын, сiлкiнетiн кезi келдi. Қазақ пен қазақты бұлай екiге бөлуге болмайды. Ұлтты ұйытатын, бiрiктiретiн — тiл, өз тiлiмiз. «Дайындығымыз» күштi Алматының да, Қарағандының да, Шымкенттiң де, Қазақстанның өзге де қалаларының көшелерiнде қаптаған шетелдiк сөздер. Көбiсiне түсiнбейсiң. Мақтап тұр ма, боқтап тұр ма... Осы жазуларды қазақша, ресмилеп айтқанда мемлекеттiк тiлде де жазуға болады. Неге екенiн, жазғымыз келмейдi. Қазақша жазсақ көштен қалып қоятындаймыз. Бұл іс-әрекетiмiз өз перзентiнен безiнген анаға ұқсайды. Немесе туған анасынан жерiнген сәби iспеттi. Өзiмiздiкiн менсiнбейтiн ауруға ұшырадық. Өзгенiкi ғаламат, ғажап болып көрiнедi. «Өзiмiз» емес, басқа болғымыз келедi. Сонда не болғанымыз? Бойыңды қорқыныш билейдi. Жазулардың денi ағылшын тiлiнде. Былай қарағанда бiздiң елде бiрде бiр ағылшын тұрмайды. Сонда бұл не тыраштану? Бiздiң бұл тiрлiгiмiз әлдекiмдердiң, ағылшын тiлiнде сөйлейтiн әлдебiреулердiң жерiмiздi басып алуына дайындық жасап жатқан әрекетке ұқсайды. Намысқа тырыс, тырыспа осылай демеске шараң жоқ. Күйiнесiң ғой, ендi. Ұрымтал сәт Автобус iшi. Келесi қандай аялдама екенi хабарланып жатыр. — Келесi аялдама Гагарин көшесi, — дедi дауыс қазақша. Осыдан кейiн: — Следующая остановка проспект Гагарина, — дедi дауыс орысшалап. Өткен ғасырдың сексенiншi, тоқсаныншы жылдары екi тiлдiң осылай қатар жүргенi аса таңдандыра қоймайтын. Солай болу тиiс секiлдi көрiнетiн. Қазiр басқаша. Қазақша айтылғанды қайтадан орысшаға аударып жатқаны жүрекке жылы әсер етпейдi. Ерсiлеу, томпақтау естiледi. Демек, не нәрсенiң де шегi бар. Не нәрсенiң де пiсiлiп, жетiлетiн сәтi бар. Орыс тiлiнiң шегiнiп, қазақ тiлiне жол беретiн уақыты келген екен. Қазақ тiлiнiң өз жерiнде, өз топырағында өз үнiн, өз даусын танытар сағаты туыпты. Ендi не iстемек керек? Осы жағдайды пайдалану керек. Ырғалып-жырғалып жүрген жараспайды. Мемлекеттiк тiлге басымдық берiп, тiл өрiсiн кеңейте түскен абзал. Бiреуге — ермек Мемлекеттiк тiл дегенде бiз көбiнесе бюджеттiк ұйымдар мен мекемелердегi қазақ тiлiнiң жағдайын сөз етемiз. Ал, жеке компаниялардағы, серiктестiктердегi, фирмалардағы тiл жағдайы назардан тыс қалып жатады. Бейнебiр оларға мемлекеттiк тiл қатысты еместей. Әлгi құрылымдарда iс қағаздары екi тiлде (қазақша, орысша) жүретiндей көрiнедi. Бұл көзбояушылық қана. Негiзiнен бұйрықтар, шешiмдер орыс тiлiнде шығарылады. Аудармашы оларды қазақшаға аударады. Бiр қарағанда құда да тыныш, құдағи да тыныш. Жеке компаниялардағы жиналыс-жиындар бiр-ақ тiлде өтедi. Орыс тiлiнде. Қазақша сөйлеуге құқық жоқ. Онда сол компания жетекшiсiне, оның жандайшаптарына жеккөрiнiштi боласың. Арадағы келiсiм шарт үзiлуi мүмкiн. Ол дегенiңiз қызметтен айрылу, жұмыссыз қалу. Жеке компания басшылары көбiне өзге ұлт өкiлдерi болып келетiнi белгiлi жайт қой. Солай. Мемлекеттiк тiлге байланысты талап баршыға ортақ болмай тұр. Кейбiреулерге ол баланың ермегi секiлдi түкке тұрғысыз, жай нәрсе. Онда мән бар Фамилиямыздағы «-ов», «-ев» қосымшаларының ешқандай мағынасы жоқтығы айтылудайын-ақ айтылуда. Бiрақ бiразымыз әлi селк етпеймiз. «Онда тұрған не бар екен» деген жауап алдыңнан шыға бередi. Онда көп мән бар. Бiрiншiден, ол аффикстер басқаларға, орыстарға ғана тән. Француздар, немiстер, жапондар, қытайлар... әкесiнiң не атасының есiмi жанында түсiнiксiз ов, евтi жалғамайды. Екiншiден, ов, евтен айрылсаңыз мұныңыз өзгелерге айбын, айбат. «Қазақ деген де халық екен, ел екен» деген секiлдi ой тастайды. Ұят, атақ... Мемлекеттiк тiлде жөндi сөйлей алмай министр болуға, әкiм не депутат болуға ұмтылу ұят. Олар халықпен жұмыс iстейдi ғой. Халықтың денi қазақ тiлдi. Бiрақ, мұндай сана қайдан болсын... Атақ, тақ дегендер ойлануға мұрша бермес. Өзiмiз керi кеткен соң... Газет тiгiндiлерiн қарап отырып орыс басылымында 2005 жылғы ақпанда шыққан бiр мақала көзге түстi. Тiл жөнiнде болғаннан кейiн назар аударуға тура келдi. Оның үстiне авторы да сырттай таныс едi. Кезiнде бiр министрлiкте министрдiң орынбасары болған, экономика ғылымының кандидаты. Қазақ. Бiр-екi жыл бұрын дүние салды. Мақаланы оқып отырып қарның ашиды. Кеңес заманының адамы ғой. Орыс тiлiн ардақтайды, көкке көтередi. Тiптi, қазақша аударылған кейбiр реттi сөздерге наразылық бiлдiредi. «Министерство финансов переведено как «Қаржы министрлiгi». «Қаржы» по казахский «деньги» или «средство». А «финансы», международный термин, отражает не только деньги, но и систему их формирования, распределения и использования. Слово «транспорт» — международный термин, переведено как «көлiк». «Көлiк» же по-казахски означает домашнее животное (лошадь, верблюд, осел, бык), которое используется для верховый езды или тягловая сила». Ағамыз тағы бiр жерiнде былай дейдi: «Как бы ни бесновались наши некоторые ярые патриоты, стремящиеся всех казахов заставить говорить только по-казахский, у них ничего не получится. Казахский народ давно стал двуязычным, и не случайно в советское время казахи назвали русский язык вторым родным языком». Халық атынан сөйлеуге бұл кiсiге кiм ұлықсат бердi екен? Осы жазылғандардан байқалатыны тiлге келгенде өзiмiзде, қазақтың өз iшiнде бiрлiк, тұтастық жоқ екен. Тiлiмiздiң еңсе көтере алмауының бiр кiлтипаны осында да жатыр-ау. 

Құлтөлеу Мұқаш - Аусар (әңгіме)

 

Электровоз айдайтын әріптестерім Жетес пен Ерден шахтаға түсе сала бір-бірін қажай бастаушы еді: 
– Әй, Ердеш бала, әкең үлкенді сыйлауды үйретпеген бе, машинаңды менен кейін қойсаң да болады ғой! Ағаны құрметтеуге қашан дағдыланасың?
– Өндіріс жас бұлдап, сақал саудалайтын жер емес, мәртебелі Жетес мырза! Бұл не гәп...
– Кәне, кет-т, күшік-к... Әкет-т-т дереу электровозыңды-ы-ы! 
– Ақырын да, Жеке! Саңырау емеспіз ғой. К...іңнен жараланғандай сонша қышқырғаның не?! 
Отыз бестердегі Жетестің көзі ақиып лезде шатынайтыны рас. Бажылдап, түкірігі шашырап, кейде тіпті, адамға қолына түскен темірді ала жүгіреді. 
Бір жақсысы, Ерден тілі қыршаңқы болғанмен, өзінен бір мүшелдей үлкен серігімен жаға жыртыспайды. Ыржыңдап, оқпанды айналып шегіншектей береді. 
Екеуінің «концерті» бізге рахат. Бас шайқап, езу жия алмай тұрамыз. 
(Әскер қатарына шақырылғанша... одан оралған соң да, шамасы, екі жылға жуық шахтада жұмыс істедім. Анда-санда сол кездегі осындай жәйттер еске түсіп, күліп отырамын).
Ерден – жұқалтаң ғана орта бойлы жігіт. Қағылез. Алғыр. Шаруаға епті. Жетес те сида бітімді, қатпалау адам. Бірақ іске орашолақ. Епсіз. Сораңдап, сүріншектейді де жүреді. Сол икемсіздігі, арагідік, Ерденнің ғана емес, біздің де жүйкемізге тимей қоймайды. Мұнысына қарамай аяқ басқан сайын үлкендігін алға тарта берсе кім қитықпасын. Жолдасыңның осындай орынсыз нәрсемен қалыпты еңбек ырғағын бұзуы қиын жағдай ғой. 
Және бұл төрт-бес адамнан құралған әрбір бригаданың қырға кен шығарудан алты жүз сексен тоғыз тонна көлеміндегі тәуліктік жоспары үнемі асыра орындала бастаған кезең-тін. Лаваларға тұрған орнында шыр айналып, жан-жағын екі-үш метр биіктікке дейін еркін қамтып, жыныс қатпары аса тығыз тұстардың өзін көлденеңінен де, қиғашынан да үңги беретін «УПБ-1Б» бұрғылау қондырғылары келген. 
Еңбек өнімділігінің еселеп артуы электровоз машинистеріне де бірталай салмақ түсірмекші. Забойдағы мол кенді тасып үлгеру үшін әрбір ауысым күні-түні зыр қағады. Әрқайсымыз додаға түскен жүйріктей бір-біріміздің ыңғайымызды бағып лыпылдап жүреміз. Иә, бұл да өзін­дік әуез-нақышы бар ерекше ансамбль...
Мұндайда, шынымен, сен кішісің, мен үлкенмін деп былқылдауға орын қала ма. Жұмысқа бастысы – дәлдік, әбжілдік керек. Әрбір минут – есепте. 
Әрі біз шығаратын молибден мен вольфрамның тоннасы тоғыз-он мың сом-нан бағалануы талай жәйтті аңғартар... Сол кездегі өлшеммен қыруар қаржы... 
Ақша өз алдына-ау; көбіне біз сияқтыларды, бәлкім, шахтаның айрықша романтикасының еліктіруі ғажап емес. Әлемде сирек ұшырасатын минерал түрін шығаратынымызды да мақтан тұтамыз. 
Шыңыраудағы өмірдің әсері тосын. Кен иісі кеулеген алакөлеңке үңгірде жүйткіп келе жатқаныңда электровоз шамының жарығымен жарқыл қағатын рельс жолақтары ара-тұра ұмсынған арудың ақ білегіне ұқсап кетеді. Ондайда албырт жүрегің тарсылдаған дөңгелектер әуеніне қосыла дүрсілдемей ме. Керіле созылып тұңғиық түкпірге барып сіңетін сол қос желі кейде домбыра шегін елестетіп, кеудеңді күмбірлеп күй кернегендей, көңіл елегзиді. 
Кеншілер, әсілі, жайдары, жайсаң халық. Өзара тату, ұйымшыл қауым. Жұмыс арасында басы қосылған сәтте штрек шахтердің шат күлкісіне көміледі. 
Әлбетте, ойын-қалжыңның да орны бөлек, әрқайсымыздың жан-жүрегімізді тербеген мұң-шеріміз бар. Мені, мәселен, тірліктің басқа да қым-қуыт шаруасынан бұрын Алматыдағы оқуымның жайы алаңдатады. Реттейтін қағазымды, кітаптарымды уайымдаймын. Екі айдан кейін жүруім керек... 
Ерденнің күйініші салмақтырақ еді. Қосылғандарына үш-төрт жыл өтсе де келіншегі бала көтере алмай жүрген көрінеді. Осыған қатты күйзелетінін кейінірек аңдадым. Бірде жүзінен сорғала­ған көз жасын саусақ ұшымен іліп тастағанын байқап қалғаным бар. Оңашада үнсіз егіліп отыр екен.
Бірақ сыр бергісі жоқ. Ал осы жағ­дайынан хабарсыз ағайын мұны қалжың­бастығына, қуақылығына қарап, санасына ештеңе кіріп-шықпайтын жындыкешке балайтын сияқты. 
Жұмысына мығым ақкөңіл жігіт кей-кейде наряд бөлмесінде істі ұйымдастыру ыңғайында қисынсыз шешімге жол беріп қалатын басшылармен де дауласып жата­тын-ды. Сондай мінезін де бәз бір туысқан алаңғасарлыққа, аусарлыққа теліп, ілу-шалуда:
– Ей, дәндүріс! – деп дауыстайды. 
Мұндайға бола өзінің ренжігенін көрмеппін. 
Жетестің де оны әңгүдік санап, місе тұтпайтыны кейбіреудің әлгіндей қыңыр қатынасынан туындауы ықтимал. 
Жақын жүріп, естілігін, тапқырлығын білетіндіктен, «әулекі» Ерден кейбір қисық­тыққа әдейі бара ма деп күдіктенуші ем. 
Бірде, тіпті, күтпеген жерден қызық жол тауып қайран қалдырғанын ұмытпаппын... 
Қысы-жазы дамыл таппайтын шахтада да сенбіліктер өтіп тұрады. Мұндайда бүкіл ұжым демалыста жүргеніне қарамастан қаптап төменге түсіп, төрт сағат ішінде оқпан ауласы мен штрек алаңқайларына ұсақ тас төсеп, оны әдемілеп тегістеп, ат шаптырым аумақты қоқыстан тазартып, сыпырып, су сеуіп шығады. Теміржол табаны мен алып үңгіме іргесін бойлап ақырын ағып жататын тереңдігі шынтаққа жетеғабыл жылғаны қыл-қыбыр, қоқыр-соқырдан арылтады. Түрлі механикалық құрал-жабдықтың шаң-тозаңын сорады... 
Мұның ішінде ең қиын жұмыс – бір жарым шақырымдайға созылған троллейді майлау еді. Елдің бәрі бұл шаруадан безе қашады. Ерденнің бұған да қарамай, еңбек бөлісі кезінде жетекшілерге мені нұсқап:
– Мына Төлен екеуіміз троллей майлайық! – дегені ғой. 
Шынында, есі түзу ме деп кіржиіп, түсім бұзылып кетсе керек, досым «үндеме» дегендей бүйірімнен нұқып қалды. 
Не көздегенін түсіне қоймаймын. Бүгіліп-созылып, түртінектеп, таяқтың ұшымен биіктегі сымға май жағып, қолдан қол, белден бел қалмай ұзақ тырбаңдауға тиіссің. Оның өзінде қуаты үш жүз сексен вольттық ток өткізіп тұрған ұзын-сонар желінің жан-жағын толық майлап үлгеру мүмкін емес; сонда да еппен қимылдап, кешке дейін салпақтауға тура келеді. 
Тау-кен мастері өз еркімен «отқа» түсетін ақымақтың оңай табылғанына қуанып кетті: 
– О-о! Міне, нағыз жанашыр азамат! Жарайсыңдар, жігіттер...
Сөйтсем, Ерекең істің ең ұтқыр әдісін қарастырыпты. 
Өзі бір шелек солидолды даярлап алып, менің машинамның үстіне жайғасады. Мен электровозды ақырын ғана жылжытып отырамын; рәзеңке қолғап киіп, оның сыртынан кенеп жұмыс биялайын және қабаттаған Ерден мол майды көсіп алады да, желіге уыстап жаға береді. Арқан ширатқандай, алақанмен бұраңқырап есіп отырса, жұмыр сымның да «құрышы» қанып, ұңғыл-шұңғылы түгел майланады. 
Бұл сонау көп «данышпанның» түсіне де кірмейтін айла шығар. 
Осылайша жұрттың аузын аңқитып, мойынға алған шаруаны отыз-қырық минуттің ішінде тындырдық та, қайқайып қырға көтеріліп кеттік... 
 Айтпақшы, шахтада жұмыстан себепсіз қалу төтенше жағдайға пара-пар нәрсе екені түсінікті болар. 
Әркімнің өз орны белгіленген. Бір адамның кемдігінен кешенді технология тәртібіндегі күрделі қаракеттің бүкіл үдерісі ақсайды. 
Айлық жалақымыз бес жүз сомдай еді; ауысымға шықпай қалған кісі соның жүз сомынан бірден қағылады. Әмбе әкімшіліктен сөгіс естисің, бұған қоса сонау «қарыз» уақытты қайта еңбектеніп өтеуге міндеттісің. 
Әйткенмен, бірде Ерден келмеді. Түнгі ауысымда жүрген кезіміз-тін.
Сол күні таңертең шахтадан шыққан бойда көптен жо­лық­паған жолдастармен ұшыра­сып қалып, қалашықтың орталық дәмхана­сынан аздап сыра таттық. Едәуір қауқыл­дасқан соң мен аяңдап қайтуға ыңғай­ландым да, Ерден: «Үй жақын ғой, азырақ бөгеле тұрайын» деп сонда қалған-ды. 
Одан өзін ертеңіне жағдайды білу ниетімен шаңырағына соққанымда бір-ақ көрдім. Шахтаға таяу маңда тұратын-ды. Қақпа есігін ашып, биік тал саясындағы аласалау үйге кірсем, досым ауызғы бөлмеде ұнжырғасы түсіп, үрпиіп отыр. Жалғыз. Түрі өрт сөндіргендей әңкі-тәңкі. Әлдекім қоң етін сылып алғандай бір түнде кілмиіп жүдеп қапты. Шегір-сымалдау қой көзі ажырайып: 
– Келетініңді біліп едім, – деді. 
– Иә, не болды? Аманшылық па, әйтеу...
– Ой, бүйткен амандығы бар босын. Қара басты мені... Нағиза кетіп қалды...
Күмілжіп, кібіртіктеп барып мән-жайын баяндауға кіріскен. 
Қысқасы, бұл әлгі топ жігітпен гуілдеп түс ауғанша отырады. Сыра арақ-шарапқа жалғасқан секілді. Әбден масайған. Зайыбы Нағиза жұмыстан оралмаған күйеуін талай жерді шарлап, әзер дегенде дәмханадан таппай ма. 
Ерден сол сәт кеудесінде ұзақ қайнаған «Везувий вулканы» атылды ма, әйтеуір, Құдай ұрайын десе демде ғой, не сайтан азғырғанын өзі де аңдамай, селтиіп, жәутеңдеп жеткен әйеліне: 
– Мұнда неге келесің-ң?! Кім шақырды сені-і-і! – деп ақырады. 
– Жүр, жарайды. Тынықсайшы азырақ... 
– Бар, кет! Құрт-т көзіңді-і-і! 
Сөйтеді де, қолынан тартып демеуге ұмтылған келіншегін шапалақпен шатыр еткізіп осып жібереді. 
Досыма аңыра қараймын: 
– Өй-и, сен де... Не түлен түртті...
– Енді... Адам алжасайын десе... Анау жігіттердің алдында намыстанған түрім бе екен, қайдан білейін...
– Содан не болды? 
– Содан не болушы еді, Нағиза кеткен. Отырысты дуылдап тағы жалғастырып, кешке таман қисалаңдап үйге келсем – жоқ. Білуші ме едің, ол Ақтоғайдың қызы ғой. Ақшатауда көршілерден өзге көп ешкіммен араласа қоймайды. Тек осында Гүлайна деген құрбысы бар. Танитын шығарсың... Кластасым Әйтөктің әйелі. Сол үйге екі мәрте айналып соқтым. Жөнін айтпайды, Нағиза келген жоқ деп қарғанады. Жасырып отыр.
– Мүмкін, расында, бармаған шығар. 
– Жо-о-қ... Сонда! Басқа ешқайда емес... Жұмысқа алаңдайтындай да жағдайым болмады. Іш алай-дүлей, бас атала боп, албардағы диванға қисая салған екем, оянсам, сағат – түнгі бір... 
– Енді не ойың бар? 
– Нағизаны табу керек... Бұрын қол жұмсамақ түгілі қатты сөз айтып көр­меппін. Сұмдық қорланған екен. Масқара жасаппын. Жалынып, аяғына жығылмасам болмайды. Төке, сен бүйтші... Ақырындап Гүлайнаға бар да: «Таңертең асылғалы жатқан Ерденнің үстінен түсіп қалдық. Әрең құтқардық, халі нашар» деші... Сонда өздері-ақ жетіп келуге тиісті. 
– Ха-а... Кім сене қалады бұған? 
– Өй-и, дұрыстап жеткізсең неге сенбесін! 
Нағизаның сыпайылығын, ұстам­ды­лығын байқайтынмын. Дене тұрпаты Ерденге қарағанда ірірек, келбетті жан. Алғаш көргеннен маңдайы жарқыраған жас келіншекке күлгін масаты камзолы мен ақ орамалы жараса қалғанын аңдап тамсанып ем. Әдетте бұлай кексе әйелдер киінбей ме. Осыдан-ақ жөндемдігі, көргендігі білінгендей еді. Аққұба жүзінің жартысын алып тұрған мойылдай тұңғиық жанарына қарап, мұншалықты нұрлы, сиқырлы көз кинода ғана кездесетін шығар деп ойлағаным да есімде... 
Өзімен жолығып қалсақ беттен ала қоймас, жайлап тілдесермін деген үмітпен ілбіп құрбысының үйіне де жеттім-ау. 
Алдымнан шашы желбіреген екі-үш жасар қызын жетектеп Гүлайна шыға қалды. Сырттай біледі екем. Амандасқан соң сонау өтірікті қиқалақтатып зорға айттым. Көзі бақырайған бикеш:
– Ойбай, масқара-ай! – деп бетін шымшып, зәресі кетті. – Дәрігер шақырттыңыздар ма? Қасында кім бар?! Байқаңыздар, тырайып жатпасын аяқ астынан...
 Мұнда Нағизаның жоқ екеніне көз жеткізіп, кері қайтамын. 
Дегбірі қашып, тықырши күткен досым мені көргенде жалтақтап, орнынан ұшып тұрды. Мойнын ақ дәкемен орап алыпты. Асылған адамның алқымында арқанның ізі қалып қояды дегенді біреулерден естісе керек. Сол «белгіні» жасырған сиқы. 
– Қап! – деді менің хабарымды естіген соң. – Ауылына бір-ақ тартқан екен-ау! Өзім де шүбәланып едім... 
Енді екеуміз ойласа келе Ақтоғайға аттануды ұйғардық. 
– Бірге барып қайтайық, мынандай жағдайда қылқиып жалғыз жүргенім онша жараспас, – деген. 
– Иә, сөйткеніміз жөн секілді. Тек мен шешеме айтып, ескертіп шығайын...
Діттейтініміз – Ақтоғайдың дәл өзі емес, сол ауданындағы Сәуле деген жер көрінеді. Ерден картаға жүгінген барлау-шыдай ауыл орналасқан тұсты қағазға сызып көрсетті. 
Ақшатау поселкесінің қиыр-шығысында жатқан қонысқа төтесінен тартса, аралық – жетпіс-ақ шақырым. Алайда сайраған жол жоқ. Онда тек біздің Шет ауданының орталығы Ақсу-Аюлы арқылы ғана қиналмай бара аламыз. Құбылаға қарай тура жүз километр жоғары көтерілеміз де, Қарағандыдан келе жатқан тағы бір автобусқа ауысып мініп, Сәуле бағытымен қиғаштай құлаймыз. Бұл қашықтық та жүз шақырым. Ең ыңғайлысы осы – екі жағы да асфальт. Ақтоғайға сәл жетпей түсеміз... 
Маған ахуалды түсіндіріп, ақ параққа шұқшиған Ерденнің сызба-нұсқасындағы тік үшбұрышқа қарап күлдім. Геометрия сабағында «A, B, C нүктелері... гипотенуза, катет... екі сүйір бұрыштың қосындысы» деп есеп шығарып тұратын сәт ойға оралады. Біздің мына сапарымыз да шешуі күрделілеу бір міндет еді. Сәтті формуласы табыла ма, табылмай ма... 
Бір тәуірі, екі күндік демалысымыз бас­талған. Сәскеге таяу жасы-жасамысы, ері-әйелі бар... жолаушыға лық толы сары «ПАЗ-672» автобусына жайғасып жөнеп бердік. 
Көлік автостансадан шығып, кеншілер қалашығының желкесіндегі қалың қо­рымнан өткен соң жылдамдықты үдетті. Жатаған таулар қойнауындағы жыңғылы, сексеуілі аралас шоқ тоғайлар мен со­райған телеграф бағаналарын жағалап жүйткіп келеміз. Терезе саңлауынан ұйытқыған самал жең-жағаны желпіп, тыныс ашады. Әрқайсымыз өз ойымызбен өзіміз, тұнжырап, тылсым сырын тереңге бүккен қиян далаға көз тігеміз. 
Заулатқан көлік жолдың орта ме­жесінен асып, ұйысқан қалың шілік түбіндегі бұлаққа жете кілт бұрылды. Шаңды бұрқыратып, шиқылдап, етекке тоқтаған бойда қырық бестердегі еңкіш денелі жүргізуші салонға өтіп, билет тексеруге кіріседі. 
Бірақ Ерден шырғалаңсыз жүруші ме еді; шопыр төбеден төніп дәл тұсымызға келгенде: 
– Ойбай, аға! – деп шыр ете түсті. 
Алақтаған түріне қарағанда, жол құжатын жоғалтып алған сыңайлы. 
Оқыс дауыс көпшілікті жалт қара­тады. Мұндайда елдің әлдебір шатаққа құмар­тып, елеңдей қалатыны қандай. Шашы ду­дырап, көзі ежірейген жүргізуші де зірк етті:
– Не болды-ей? Кәне, билет көр­сетіңдер! 
Шығарда кассадан алған билетіміз Ерденде еді. 
– Байқамай шайнап қойыппын, ағасы! – деді ол аузынан мылжаланған бір түйір қағазды шығарып. 
– Өй, есуас! Басың жұмыс істей ме?! 
– Аңдамай қаппын, ағатай... 
– Қайдан түсесіңдер өздерің? 
– Ақсу-Аюлыдан. 
– Ендеше бес сомдарыңды төлеңдер тез! Білмеймін ештеңені... 
Мен де аңырып, амал жоқ, төлесек төлейік деп ыңғайлана бердім. 
Шопыр мыналар алдап құтылып кеткісі келді деп ойлады ма, алақанын жайып тықақтап барады: 
– Бол, бол!
– О-о, таптым, аға, бар екен! Бар! – деді Ерден бір кезде құнжыңдап. – Шайнап қойдым ба десем...
Сіріңке қорабының көлеміндей екі билетті ышқыр қалтасынан шығарып ұсынған сәтте жұрт дуылдай күледі. 
Бүкшиген жүргізуші қабағы түнеріп әрі жылжыды. Аузы салпиып, олжа ақшадан айырылып қалғанына күйінген секілді. 
Маған қулана көз қысқан досымның көңіл күйі қуантты. Иығымнан зіл-батпан жүк түскендей заматта жеңілейіп, ісіміз оңғарылса екен деп тіледім...
Шынында, бұл жаңағыдай «жын­дылықты» қасақана істейді-ау. Жақтырмай қалған кісісінің сезімін шымшылап ойнап, «эксперимент» жасап сынап, ит-сілікпесін шығармаса жүре алмайды... 
Жерге түсіп, мөлдір тұманың шәрбат суын қос уыстап ішіп мейір қандырып алған соң әрі қарай зырладық. 
Әлден уақытта Ақсу-Аюлы бекетіне жетіп келгенде досыма: 
– Саған сенім жоқ екен, ара-арасында қағаз жеп қоятын әдетің бар сияқты. Әлгінде зәре-құтым қалмады! – деп Сәулеге дейінгі билетті өзім алдым. 
Ыржалаңдап күлген бойда Ақто­ғайдың автобусына ырғып мінсек, іші – у-ду. Жүргіншілердің дені жастар екені байқалды. Артқы жақта ұзын шашы жотасын жапқан бір жігіт гитарасын күңгірлетіп әнді төпеп келді. Қайырмасы:
«Ай-й, ене, ене, қайын ене-е» – деп келетін қызық ән.
«Бұралқы сөз күлуге жақсы» дегендей, жүзіндегі ризалық табына қарап, осы мәнсіздеу әуеннің жолаушылардың құлағына жағатыны да аңдалды. Үлкен­дердің, әлбетте, аңсыз жастықтың шол­жыңдық-еркелігіне кешіріммен қарайтыны да анық... 
Жайласқан соң тынши қалған Ерденге қарасам, бір сәт мұңға батқандай бұйығып, жабығып отыр. Серпілуге қаншалықты тырысқанмен, көкейдегі аласапыран күйден арылу да оңай емес-ау. Одан:
– Жонымыздан таспа тіліп жүре ме... Қызуқандылау кісі еді, – деді күңк етіп. 
Көздеген жерге тақала түскенде қайын атасынан қаймыға бастағанын білдім. 
– Қатал адам ба еді? 
– Жо-о... Аса зілді кісі емес; әйткенмен, ашуланады ғой. Әй, айтпақшы, сен жынды, ондайда жағаласа кетіп жүрме-ей!.. 
Осы ретте өзінің менен бірер жас ересектігін аңдатқандай оқты көзбен атып, сұқ саусағын безеп қойды. Кейдегі шалттау мінезімді білуші еді. 
– Е, бара көреміз! – дедім досымды одан сайын үрейлендіріп. 
– Кет әрі! 
– Хе-хе... 
– Не істесе де көнейік. Басқа амал бар ма. Әйтеуір, өлтіре қоймас. Біреудің тып-тыныш жүрген қызын сабап... Өзіме де обал жоқ!.. 
Сәуле манар таулар мен баябан даланың түйіскен тұсындай көрінді. Ой жағы – желкілдеген ақ селеу, боз жусан да, қыры қалың теріскен мен бітік ырғай ма деп топшыладым. Орта межеде ирелеңдеп Тоқырауын өзені ағып жатыр. Баурайында қарағайы мен қайыңы сыңсыған атақты Ақсораң, Қызыларай құз-жартастары ішкеріректе болуы керек. 
Екінді мезгілі-тін. Көкжиегі жалқын арайға малынған жасыл-желек ауылдың шаңдақ жолдарында бір-екі жеңіл көлік ойқастап жүр. Беріде велосипед тепкен үш-төрт балғын қыз көрінді. Соңдарынан ілескен ит қылаңытатындай. Бөктерден топырлап сиыр табыны құлап келеді. Батар күннің шапағына шомылып іргедегі тақия төбелерге қарай аршындай салған әлдебір аттылының сұлбасы ерекше назар тартты. Жануардың тайпалған жорғалығы сонша – алаулаған нұр құшағына сіңіп, сырғанап, жүзіп бара жатқандай еді. Шіркін, мынандай тұлпарың болса арманың не! Қазақтың қанаты ғой ат дегенің... 
Біз де қаншалықты жүйткігенмен, кен тиелген состав салмағын тұла бойыңмен сезініп, электровозды әрдайым баппен, бірқалыпты, ызғытып жүргізуге тырысамыз. Табанында амортизатор міндетін атқаратын серіппелері бар машинаны мейлінше гүрсілдетпей, тоңқылдатпай басқарған жөн. «К-14» темір де болса иесінің «тақым» ыңғайына бағынуға тиісті. Жыл­дамдықты баяулатқан сәтте де кілт тоқтамай, сырғытып қана, соншама еппен тежелесің. Ал мұндай заңдылықты ескере бермейтін арсың-гүрсіңдеу Жетес апатты жағдайды жиі туғызатын. Бұрылыстарда абайламасаң, вагонетка дөңгелегінің рельс­тен ыршып кетуі бір басқа, кейде он төрт тонналық электровоздың өзі де қатты екпінмен шоңқайып түседі. Ал оны орнына қоюға кемінде екі-үш сағат кетпекші. Забой мен оқпан ортасындағы жалғыз жол бітелген соң учаске жетекшісіне дейін бүкіл бас маман дереу штрекке жетіп, апалаң-топалаң әбігер басталады. Ауысымның сұмдық шығыны... Реніш... Акт жасау...
Міне, Ерденнің де Жетес ағайына қыңыраюы көбіне осындай себептен-ді. Анау қызыл жалды жорғаға қарап тұрып көз алдымнан сол шахта көріністері зу етті. Ерденнің не ойлағанын қайдам, тәрізі, ол әлі де есі шығып, ата-енесінен жүрексінумен жүр. 
Аяқты санап басып, қорқасоқтап жетсек, досымның қайын атасы шарбақ сыртында тұр екен. Күйеу баласын бірден танып, ақсия күліп қарсы алды. Елулерден асқан, байыпты, байырқалы жан тәрізді. Жүзінен ешбір ашу ізі байқалмайды. Ерден қипақтаңқырап амандасқан соң мені: 
– Шахтада бірге жұмыс істейміз. Жолдасым, – деп таныстырды. 
– Ә-ә... Құда бала екен ғой! Жоғары шық, айналайын. Төрлетіңдер!..
Отағасының реңі отқа қақтаған бауырдай қоңыркүрең екенін аңдаймын. Қазақ мұндайды да қараторы дей берер. Әйтеуір, осынша тотыққан адамнан да ақ қыз туа ма деп таңырқадым. Әйткенмен, кескіні шебер қашалған мүсіндей тартымды еді. Қыр мұрны мен кісіге кірпік астынан сүзіле қарайтын үлкен ала көзінде өзгеше нәзіктік бар. Тікірейген бурыл шашы жігерлілігін, қайраттылығын сездіргендей. 
Ә дегенше зайыбы да шыға келген. Аппақ борықтай, толықша әйел екен: 
– Жоғарлатыңдар, балалар! Жоғар­латыңдар! – деп жаны қалмай кәукелектеп жатыр. Осы кезде қызының түр-сипаты шешесінен гөрі әкесіне тартқанын түйсінемін. 
Аулаға енгенімізде Нағизаның өзі де бір жалт етті. Тетелес студент інісі бар деуші еді, ол көрінбейді. Қалада болар. 
Үйге кіріп, аласа үстел шетіне тізе бүгіп, табадан жаңа шыққан ыстық нанға май жағып жеп, екі тостағаннан қымыз іштік. Дәмі балдай... 
Соңыра білдім, Нағиза әке-шешесіне өзінің тосын «сапары» сырын ашып айтпапты. «Жаз айы ғой. Екі-үш күн демалып қайтуды ұйғардым. Ерден ертең келеді» – дегендей. 
Қалт еткенде мұны құлағыма досым сыбырлаған. 
– Бәсе!..
Арқам кеңіп, Нағизаның ақылына сүйсініп, рахаттанып қалдым.
Есік алдына шықсақ, екі жеткіншек бір семіз тоқтыны желкесінен ұстап алдымызға көлденең тартып тұр. Көмектесіп жүрген көрші балалар секілді. Ағай маған: 
– Кәне, бата қайырып жібере ғой! – деген. 
Сасқалақтаңқырап, алақан жайып: «Ағайын-туыстың бірлігі тарқамасын. Мал-жанымыз көбейе берсін» деген мағынада бірдеңе айттым білем. 
Үйеме табақ етке мұрт майлап, әңгіме-кеппен түннің бір шағына бардық-ау. 
Нағиза Ерден екеуміздің орнымызды төргі үйден сайлапты. Қатар жайғасқан қос шахтер қараңғы бөлмеде үнсіз бақырайып недәуір жаттық. Серігім кенет тыпырлап қозғалды да, бүкшеңдеп еңбектеген күйі ортадағы есікті ақырын ашып, сенекке өтті. Іштей: «Е, сөйтсеңші! Келіншегіңнің қасына бағана жөнелетін адамсың ғой!» – деп қоямын. 
Алайда ол сүт пісірім шамада төрт аяқтап шыққан мәнерімен тоңқаңдап қайта оралған. 
– Өй, не болды?! 
– Жанына жатқызбай қойды. Бірақ біраз сөйлестім. Бетінен де сүйіп үлгердім... 
– Содан қайттің? 
– Содан... Сөйтсем... Аяғы ауыр екен!.. 
Осы кезде шоқиып тым-тырыс ұзақ отырды. Мүмкін шаттықтан жылаған да шығар; тек тастай қараңғыда не көрінеді. Одан дауысы құмығып сөзін жалғайды: 
– Аузыма басқа дым түспей, «Жарайды, жақсы болды! Жақсы болды! Мұнда жарты жыл жүрсең де жүре бер!» деппін... 
Мен де толқып, кеудемде ыстық толқын лықсығанмен, әзілге бұрып: 
– Қуаныштымын, Ереке! Тек сен енді қатты масайрап, тағы да асылып қалып жүрмеші! – дедім. 
– Кетші-ей, әкең! Сен де бір нәрсені көріп алсаң ұмытпайды екенсің! – деп күлді. – Енді өйтпеймін! Е-е, одан соң, құрысын, Жетеспен де алысуды доғарамын. Оның қалған қанын мен ішпей-ақ қояйыншы... 
Жетестің қайғысы – көкдолы әйелі болуы керек. Күйеуі айлығын дұрыс апармай ма, әлде басқа негізбен бе, ылғи шаңқылдап, ұрсып жататынын байқап жүреміз. Онсыз да ызақор кісіні солай-ақ тоздырып бітетіндей. Кейде жаның ашиды...
Таңертең Ерденім өзгеріп кетіпті. Өзі бәденді жігіт, көзі шырадай жанып, жүзі албырап, құлпырып алыпты. 
Автобусқа мінерде сонау геометрия­лық есеп еске түсті. «Екі сүйір бұрыш­тың» қосындысы – әрі-бері төрт жүз шақырымдық жол екен. «Досымды бақытты еткен әлгіндей жаңалық үшін төрт жүз емес, төрт мың километр жүріп қайтуға да ешбір қиналмас едім. Рахмет саған, Сәуле! Мың жаса, Сәуленің сұлуы! Сенің күйеуің әлдекім айтатындай, ешбір аусар да, әумесер де емес, нағыз жігіттің төресі ғой!» – деп ойладым.