Yasin okunan tütsü tüten çarşılardan
Geçerdi babam
Başında yağmur halkaları
Anam yeşil hırkalar görürdü düşünde
Daha ilk güzelliğinde
Alnını iki dağın arasına germiş
Bir devin göğsüne benzer
Göğsünden dualar geçermiş
Çarşılar ellerinde ekmek iğneleri
Cami avlularına açılan
Havuz sularına kapılan çocuklar
Görmeden güneşin bütün renklerini
Götürmezlerdi dükkandaki babalarına
Ocaktan akan kaynar yemekleri
Nenelerinin koyduğu avuç taslarına
Başı ve yüreği şahbaz
Kaleleri ağırlayan kadınların
Süslerini kemerlerini
Başlarını ağırlaştıran
Ağır siyah şelale saçlarını
Tutunca gençleşirdi erkekler
Sonra insan o ki denizde
Küçük ve büyük nehirde
Bedeni ıslatan afsunlu suda
Önce niyet sonra yıkanırdı
Zaman dert getirdi sulara
İçinde eski balıkların yattığı kayalar
Savaşan insanların elinde
İnce yontulup taşındı balta mızrak şekline
Anam kanları kuruyan
Kavga ayıran bir kargı elinde
Kara ocağın taşlarına
İşaret koydu çocuklarını
Belinde gezdiren babamın
Beyaz yazılarla kazandığı adları
Yüreği korkuyla kuvvetlendi babamın
Unutup genç gelen günleri
Zamanın sürerken çektiği günleri
Çetin bilmecelerle
Sürdü atını şehirlere
Yün ören at güden kadınlar
Ormanlara tepeden eğilen toprak evlerde
Küçük pencereli karanlık dar odalarda
Uzaktan uzayıp gelen kurt seslerinin
Uzağa çekilip giden
Ayazda donan gülmeler içinde
Ormanlarda süt emziren anne
Unuttu gittikçe uzayan çocuğunu
Hep kaçarmış şehirlerin
Demir dağlarına
Uyuyunca toprak beşiğimde
Sahipsiz kalan
Ellerimden kayan aydınlık günlerim
6 Nisan 2024 Cumartesi
Cahit Zarifoğlu - İşaret Çocukları
5 Nisan 2024 Cuma
Fuzuli - Kaside (Kaside-i der-tevhid-i hazret-i Bâri)
Bahâr gül-şene giydirdi hulle-i hardâ
Hevâya ebr sıfat hükmün etmeğe icrâ
Çekildi sâye-i mutbû-i servden tuğrâ
Nikât-i tehniye-i makdem ettiler inşâ
Senâ-i rif’at ü iclâle oldular gûyâ
Benefşe kâmeti oldu tevâzu ile dü-tâ
Ki verdi zevk-i temâşası neş’e-i sahbâ
Kumâri oldu terâne-keş ü sürûd-serâ
Surûd-i nây ile uşşâka hâsıl oldu nevâ
Ki gonce başına yağdırdı jâle seng-i cefâ
Tereşşuh eylemez elbette sınmadan mînâ
Uçup hevâya gül-istâna düştü zıll-i hümâ
Bıraktı Yûsuf-i gül arz eyleyip gavgâ
Ki lâ’l ü müşg döküp verdi ağrınca bahâ
Yazıldı mühmel ü mu’cem ana hurûf-i hecâ
Hurûf-i lâlede olmaz egerçi nokta revâ
Şikûfe noktaların gerçi kim eder imlâ
Götürdü çihre-i ezhârdan nikâb-ı hafa
Şikûfe hamli ile kesr buldular illâ
Sebât-i hâl ile anlardan oldu müstesnâ
Ki medd-i muttasıl ile olur kırâ’et-i mâ’
Sübûta yetti sebât-i nücûm ü seyr-i semâ
Çemende saldı zevâyâ-yi güne güne binâ
Olur husûl-i makâmât-i cennetü’l-me’vâ
Ki i’tidâldedir hüccet-i havâs ü kuvâ
Yakinım oldu ki mümkün değil vücûd-i halâ
Bedîhi oldu kemâl ehline husûl-i safâ
Olunca mücib-i suğrâya müttefik kübrâ
Kim humre kana olur nefs evinde râh-nûmâ
Tedârük-i kamer ü şems eder sabâh ü mesâ
Elinde dâne-i erzen mesâbesinde tılâ
Medâr-i havl ü bulûğ-i nisâb-i istimnâ
Sahâyif-i çemen oldu eyâdi-i fukarâ
Meger ki fasdına hükm eylemiş tabib-i hevâ
Kelim-i serv ana aksden bıraktı asâ
Çemen perîlerine lâzım oldu arz-i likâ
Kılam nezâre-i âsâr-i san’at-i Mevlâ
Ta’accüb ile kamu sâlik-i tarik-i hatâ
Veli kamusuna bâtıl delil-i istid’â
Kılardı bahs ki câ’iz ta’addüd-i kûdemâ
Olurdu nâfi-i isbât-i illet-i ûlâ
Kılardı cehl ile nefy-i hakâyik-i eşyâ
Ta’abbüd-i sanem ile tutup necâta recâ
Ki ey gürûh-i perişan tutun tarik-i hüdâ
Gerek bu kudrete elbette kâdir ü dânâ
Veli ne sûd ki sâhib-nazar değil a’mâ
Kemâl-i zâtına mümkün değil kâbul-i fenâ
Alim ü Âlim ü Allâm ü A’lem ü A’lâ
Peri-likâlara lûtf-i tenâsüb-i a’zâ
Nezâket-i kad-i mevzün ü çihre-i zibâ
Letâfet-i hat-i müşgin ü zülf-i anber-sâ
Ukûd-i silsile-i kâr-hâne-i dünyâ
Mürekkebâta kabûl-i terekküb-i cezâ
Mürebbî-i çemen olmuş bahâr-i rûh-efzâ
Cihânı reşk-i cinân eylemiş nesim-i sabâ
Mizâc-i nâmiyeyi müsta’idd-i neşv ü nemâ
Mezâyik-i reh-i kahrı mehâlik-i a’dâ
Yeter makâm-i müsâvât-i Âf-tâb’a Sühâ
Nikâh akdin üzer ümmehâttan âbâ
Henüz Âdem’e peyvend kılmadın Havvâ
Henüz perdeye a’yânı çekmeden esmâ
Lâtif edip lâkabın eylemiş gül-i ra’nâ
Kül eyleyip komuş adını bülbül-i şeydâ
Kef-i tazarru-i deryâda dâmen-i sahrâ
Havâle hancer-i seyl-âba sine-i deryâ
Cemi’-i halka müyesser cemi’-i derde devâ
Cemi’-i hâl-i beşer hâh fakr ü hâh gınâ
Kimine fâ’ide perhîz ider kimine gıdâ
Vesile-i şeref-i kurb olur nüzûl-i atâ
Mezid-i illet-i idbâr olur vüfûr-i atâ
Tarik-i hüsn-i rızâsı cemi’-i hâle rızâ
Müyesser eylemiş İblis’e i’tibâr-i bekâ
Mesih’i eyledi mihrâb-i secde-i tersâ
Ta’allûkât-i târik-i fenâdan istiğnâ
Hilâf-i kâ’ide meyl-i tabib zikr-i şifâ
Kapın makâm-i müsâvât-i pâd-şâh ü gedâ
Mu’azzeb-i ebedî ol ki senden ola cüdâ
Sûrûd-i seyle safir ü hurûş-i ra’de sadâ
Sahife-i amelim ma’siyet hatiyle kara
Benefşe-i çemen-i derd kıldı bâr-i anâ
Bana hemişe ciğer kanı bâğ-bani-i kazâ
Harâb-i bâde-i zerkam esir-i dâm-i riyâ
Bir ıztırâb u azâb içreyim men-i rüsvâ
Azâb-i Rûz-i Cezâ münkirine Rûz-i Cezâ
Elimden eylemem ümmid dâmenini rehâ
Hemişe sem’-i ümidimde iştiyâk-i sadâ
Ta’allül etme ki demdir emânet ola edâ
Gül-i murâdın açıp ola müstecâb du’â
Hemîşe saykal-i ihsanın ola jeng-zedâ
Dil-i Fuzûlî-i âşüfte-hâl ü bî-ser ü pâ
Devâm-i hüsn-i kabûl ü sebât-i resm-i vefâ
Fuzuli - Gazel (Yürü yeter bana ey sîm-i eşk bî-dâd et)
Ger akçen ile alınmış kul isem âzâd et
Yeter kara geceler herze herze feryâd et
Tegâfül eyleme birkaç taş ile âbâd et
Sana bu müşkil işi kim dedi ki bünyâd et
Yeter füsûn ile teshîr-i âdemi-zâd et
Bizi hem anda eger düşse fırsatın yad et
Diyâr-i Rûm-ı gözet terk-i hâk-i Bağdâd et
Mithat Cemal Kuntay - Kimdim?
Tufanlar, alevler beni bir kal'a sanırdı;
Taçlar uçuşur, dalgalanır, parçalanırdı.
Kahhâr atımın kanlı, kıvılcımlı izinde;
Bir başka denizdim ebediyyet denizinde.
Çarpardı göğün kalbi hilâlin avucunda;
Titrerdi yerin talihi merminin ucunda.
Günler, elimin çizdiği yerlerden akardı;
Üç kıt'ada korkunç atımın izleri vardı.
Üstünde uçarken o nişîbin bu firâzın,
En şanlı, şehâmetli hükümdarına arzın.
Tek bir bakışım sanki inayetti, keremdi;
İklîli hediyyemdi, arazisi hîbemdi.
Hançerdi hayâlim, bütün akvam ona kındı;
Baştan başa dünyâ bir esîrimdi; kadındı.
Asabına nabzımdaki ahengi verirdim?
Kasd eylediğim şekli verir, rengi verirdim.
Dünyâ bilir iclâlimi ben böyle değildim;
Ben, altı asırdan beri bir kerre eğildim!
Қуаныш Жиенбай - Нөсер (Әңгіме)
Киікбайдың мазасын алған мына телефоны түскірді не істесе екен, а?! Ашық тұрған терезеден көшеге қарай лақтырып жіберсе, біреу оның өтемақысын сұрай ма? Қалта телефонсыз да өмір сүріп келген Киікбай мұнан былай да тып-тыныш тірлігін жалғастыра берер еді-дағы. Келіндерінің көкейіндегі түпкі мақсатты түсіне алсашы; атамыз екінің бірі емес, еш нәрседен таршылық көрмесін дейтін жанашырлық па... әлде ана кісімен іштей бақталасып жүретінін білген соң, соның алдында кішіреймесінге саятын қамқорлық па? Мұны аңғарғандарына мың алғыс! Оларға енді кейістік білдіргеннен не пайда. Естуінше, қымбат телефонды несиеге алған сыңайлы... Иә, Киікбай күн сайын үкімет адамдарымен ел тағдыры жайлы ақылдасып тұратын еді; хабарласпаса, олар жер-көкті шарлап, Киікбайды іздейтін еді. Е, соны айтамын да...
Бұрындары Киікбай ертеңгі шайын адам құсап асықпай, кесесіне бір уыс тары салып, еш нәрсе ойламай, еш нәрсеге алаңдамай, терлеп-тепшіп рақаттана ішетін-ді; құс жастыққа жантайып, теледидардың соңғы жаңалығын тындайтын-ды; далаға шығамын десе, немерелерін киіндіретін-ді. Қазір соның бәрі көзден бұл-бұл ұшқан. Осы жұрттың телефоннан басқа қызығы түгесілген бе? Бәлкім, Киікбайдың осы бір уақытша жан тыныштығын көре алмайды. Таң атпастан телефонға маза жоқ. Және елең еткізерліктей елеулі оқиғаны хабарласа жөн ғой, кәкір-шүкір. Әлдекімнің бұлақтай сауып отырған іңгені жоғалып кетіпті, «ботасына обал-ақ, сіз ел-жұртпен емен-жарқын араласасыз, біреулерден күдіктенбейсіз бе» деп айдаладағы Киікбайдың мойнына ап-ауыр міндет жүктейді. Немесе «пәленшенің бойжеткен қызын қаладан келген біреу алып қашыпты, екі-үш күннен бері хабар-ошарсыз, Киеке-ау, ол арыдан қосылатын біздің ағайын ғой, кез келген дорақ бүйтіп басына берсе, келешегіміз не болмақ, сіз көп көрген елдің ағасысыз, полицияға хабарлаймыз ба, қайтеміз?..» Тағы да зіл батпан жүк.
Оу, түйесі жоғалған кісі жан-жаққа сұрау салып, өзі іздемей ме? Киікбайдың бұған қатысы не? Қызы кетсе, қызына шынымен жаны ашыса, екі-үш күннен бері боқ бітіріп жүр ме, артынан қуғыншы жібермей ме? Соған қарағанда бір шикілік бар. Жастар бұрыннан сөз байласқан болса, бұл араға Киікбайдың киліккені қалай?.. Ал мықты болсаң, осыдан кейін бір уыс тары салған қою шайды жайбарақат ішіп көр! Сұйық тамақтан әрі өтер ғой, өткені бар болсын, шекең тырысып, қанша ойламайын десе де, әлгі сұрақтар әлсіз жүйкеге аяусыз ине сұққылайды.
Дүние тап оған тіреліп тұрса да деп, Киікбай кейде қымбат телефонды шайға келерде жастығының астына әдейі «ұмыт» қалдырады.
– Ата, телефоныңыз!.. – Айтары жоқ, нағыз сақ құлақ. Кіші келіні сүріне-қабына тапырақтап, төргі бөлмеге жүгіреді. Телефонның үнін өшіруге немесе байланысты ажыратуға Киікбайдың сауаты жетпей-ақ қойды.
– Әл-ләу?
– Киікбай көке!
– Айта бер, тыңдап тұрмын.
– Сізге барып жолықсам, ақылдассам деп ем.
– Сен кімсің?
– Танымадыңыз ба, телефоныңыздан аты-жөнім шықпады ма?
– Күніге оншақты кісі хабарласады, қайбірі есте тұрады.
– Мен Пернебай құрдасыңыздың ұлы Серікбаймын ғой.
– Иә, Серікбай әкең қалай?
– «Атқан оқтай, шапқан аттай...»
– Бәрекелді, әкеңе сәлем айт.
– Соның сәлемдемесін жеткізейін деп...
– Айта бер.
– Айтқанда... көзбе-көз пікірлескеніміз жөн еді.
– Мемлекеттік құпия ма... егер мемлекеттің құпия болса, амал қайсы?
– Жо-жоқ, анау айтқандай, ерекше бұйымтай емес, ауыл-аймақтың шаруасы әншейін. Өзімізге қараған ағайындар тағы да жиналып, ниетімізді білдірейік дейді.
– Ол немене?
– Күннің өртеніп тұрғаны мынау, далаға шығудан қалдық. Малға шөпті биыл қайдан тасымалдайтынымызды қайдам, бір шөмеле шөпке саудагерлер әкесінің құнын сұрайды. Ұят-аят кеткен бүгінгі адамнан?! Басқаларда неміз бар, өзімізге қараған ағайынның тағдыры тұйыққа тірелді.
– Енді не дейсіңдер?
– Тасаттық берейік, құдай біздің жанымызды қуыра бермес, рақымы түсер.
– Ау, ана жолы бермеп пе едіңдер?
– Беруін бердік, бірақ ондағы асығыстықты айтпаңыз. Бұл жолы өзімізге қараған ағайынды түгел қатыстырмақ ойымыз бар, тілегіміз бір жерден шықсын. Сосын...
– Иә, тағы не?
– Тасаттыққа шалынатын сойыс малды даярлап қойдық, анау-мынау керек-жарағы да біздің мойнымызда.
– Ендеше, менен не көмек?
– Пернебай құрдасыңыз «біздің рудың көшбасшысы Киікбай ғой, алдымен сонымен ақылдасыңдар» деген соң...
– Мен не дейін, ниеттерің қабыл болсын!.. Неге күмілжідің, «ру көшбасшысынан» тағы нені сұрамақ едің?
– Айта берейін бе?
– Айт, соны айту үшін звандап тұрған жоқпысың?
– Көшенің арғы бетіндегі Өскенбайдың ағайындарына тасаттық бергелі жатқанымызды айтамыз ба, айтпаймыз ба; оларды осы іске қатыстырамыз ба, қатыстырмаймыз ба? Бізді қинаған осы сұрақ.
«Бұған Өскенбайдың қатысы не, Өскенбайсыз таңдарың атып, күндерің шықпай ма?» – Киікбайдың тамағына әлдене кептеліп қалғандай, біразға дейін үнсіз қалды: – Жауабын ертең айтамын, – деді сәлден соң. Телефонды қамыс үйдің іргелігіне тастай салды.
***
Құдай салмасын, биылғы ыстықтан аман қалғандарға, сірә, бір-бір ескерткіш орнату керек шығар! Түкірігің топыраққа түсіп үлгермейді. Төңірегің түп-түгел алай-дүлей от-жалын. Олай-былай аунатсаң, құмға жұмыртқа піседі. Уақ мал түгілі, сирақтыларының өзі қора маңынан алыс ұзамайды. Бәрін суаратындай, бәрінің шөлін қандыратындай асып-төгіліп, гүмпілдеп тұрған құдығың қайда. Таз кісінің басындай дарияның түбінен бірнеше аралшық пайда болған. Бір нәрсе айтудан бұрын, тіке қараудың өзі мұң. Себеп-салдарын жіліктеуге бір арба жан керек. Шешенсіп, әркім әртүрлі долбар айтуға шебер. Құмды өңірдің жылтыраған көз жанарындай, күллі дүниені жарылқап тастамаса да, ептеп ес жиюға жарап тұрған көк теңіздің «жаназасы» шыққалы қай заман! Сиырдың бүйрегіндей бөлініп қалған Кіші теңіздің ахуалы да «шықпа, жаным, шықпа...» Сүйтсе, көп нәрсенің арғы астарын аңдамай, апың-гүпің тірлік кешкен ағайын табиғат-ананы құдайдың бізге көрсеткен мәңгілік мейрім-шапағаты деп түсінеді екен ғой. Теңізден ескен салқын леп аптап ыстығыңның «аузын ұрып» жіберетін болған соң, анау-мынауға бас ауыртпапты. Қазір ол күндер арман. Бәрін айт та, бірін айт, сол теңізден соққан салқын самалдың азды-көпті қызығын көргендер ол жайлы сұрасаң, еңірегенде етегі жасқа толады. Енді қанша жыласаң да, ол дәуірдің қайтып келмесі аян.
Біреулер ойдан-қырдан естігенін араға тықпалап, іргедегі Байқоңыр космодромының кесапатын қарғап-сілеп, жерден алып, жерге салады. Және мұнан көп жұрттың хабары мол. Мәселе нақ соған тірелгенде, үлкен оркестрдің сан түрлі музыкалық аспаптарындай жан-жақтан улап-шулап, өре түрегелгенде: «сірә, мыналар мына түрімен кешікпей космодромды көшіріп жіберетін шығар» деп құлағың елең ете қалады. Әңгіме ауаны біраз жерге шығандайды. Космодромға байланысты деректер бірінен-бірі асып түседі. Қызып алғандар екі білегін сыбанып, бұрын айтылғандардан өз даусын оздыру үшін құйрығымен жылжып, ортаға қарай ентелейді. Сөз деген жарықтықтың түбі көрінсейші! Ағыл-тегіл. Біреулер осы айтысы үшін ақы төлейтіннен әрі. Ертеңнен басталған отырыс тал түске иек артады. Бірен-саранды шөл қинайды. Ғасырлық проблемаға айналған кәделі жиын себепсізден-себепсіз осы тұсқа келгенде сәл бәсеңсиді. Сірә, «космодромды түбірімен жапқызып тастау немесе атмосфераға спутник ұшырмау сендер түгілі анау дәу бастықтардың да қолынан келмейді» дейтін сыпсың әлдененің әсерімен там-тұмдап құлағына жете ме, қайдам, «ораторлардың» біртіндеп қатары сирексиді. Біреуі «уақытымен дәрі ішетін едім» деп тізесін қаққыштап, орнынан түрегеледі; екіншісі «біздің кемпір қалаға жүретін еді, автобусқа шығарып салайын» деп ұйып қалған белін тіктеп, қисалаңдап сыртқа беттейді. Қалғандары «енді не дейміз, бәрі айтылды ғой» деп бір-біріне жалтақ-жалтақ қарасады.
«Бір күнге созылған пікірталастың нәтижесі қайда, қорытындысын кім шығарады?!» Осыған нақпа-нақ жауап беретін пенденің қарасы әзір көрінбей тұр. Ал далаға шықсаң, төбеңді тесетін ысылдаған аптап, жан-жағың жалаңдаған от құрсау. Манағы өзекті мәселені ортаға салғандар «космодромы да, басқасы да құрып кетсін, мына сұмдыққа қарсы тұрар не амал бар, қолымыздан не келеді, осы біз әлімізге қарамай, аспанға секіргенді қашан қоямыз, а?!» деп терлеп-тепшіп, бір уыс тары салған қызыл күрең шайға әбден қанып алған соң, бір-біріне телефон соғады.
Сонымен не керек, тіл ұшына оңай орала кететін «тасаттық, тасаттық» дейтін дабыл әр шаңыраққа бірер мәрте аялдап, аспан әлемін шарлап жүр...
***
«Бір рудың көшбасшысы» Киекең, Киікбай біреу-міреу хабарласып қала ма деместен, іргеліктегі қалта телефонын да көтерместен, есік алдындағы төбесі брезентпен бүркемеленген көлеңкенің астына барып, біраз ойланады. Ауық-ауық төңірегіне назар жығады. Төңірегіңіз әдеттегіше күйіп тұр. Ақ сағым көз арбайды. Ыстықтан ығыр болған қозы-лақ бірін-бірі итерісіп, тоқал тамның көлеңкесіне тығылысады. Әдетте (мұнікі еріккеннің ермегі емес) бір уыс тарыны кесеге салып, жібітіп жегені аздай, тағы бір уысын қалтасына салып алған Киікбай осындайда онысын ауланың қуыс-қуысынан бірдемелерді теріп жеп жүрген торғайларға шашар еді. Торғайларға мұнан артық сый-құрметтің қажеті шамалы. Піскен тарының төрт-бес түйірі бұйырса, қарын тоқ. Және қорадағы мал-текеге қыстық азықты қайдан табамыз деп, ойға-қырға шапқылап жүргендерден бойын аулақ ұстап, көбіне өзімен-өзі ой үстінде отыратын осы бір орта бойлы кісіге де айтар алғысы шексіз.
Оу, мұндай ақеден азаматты бұл маңнан сирек ұшырастырасың. Әрі құм қойнауына қоныстанған шағын ауылдың байырғы тұрғындары тұрғанымен қыңыр-қисық. Көпшілігі әлденеге риза болмай, күні бойы күңкілдеп, өздерімен-өздері күбір-күбір сөйлесіп жүреді, қабағы бір ашылмайды. Қабағының ашылмайтын себебі – жұрт жұмыр жерді былай қойып, Марсқа ұшып, онда да адам өмір сүретіндей тірлік бар екен, бал татитын зәмзәм суы бар екен деп, бір-бірінен сүйінші сұрап жатқанда, бұлардікі неткен таусылмайтын тозақ?! Бұларды немене, аспандағы бір тылсым күш осы тозақтан кім қандай күшіне сеніп, қалай аман шығар екен деп, сынау үшін әрбір қадамын аңдып, төбеден бақылап тұра ма? Қанша бақыласа да, бұлар да адам ғой, бұлар да бір тұтам тірлікте рақат көруге тиіс қой! Мына Киікбайдың қолындағы бір уыс тары түгесілгенше, бұл маңнан ұзап ұшпайтын торғай құрлы жоқ па?!
Ал турасына көшкенде, Киікбайдың да торғайларды жарылқайыншы деген ниеті шамалы. Өстіп отырғаны өзіне ұнайды. Торғайлардың қыт-қытынан қуат алады кәдімгі, ой деген жарықтық бастың ішіне құйылады науалап. Әлгі телефондағы бар болғыр бауырына табанда жауап беруден тартыншақтағаны, ол Киікбай оп-оңай шеше салатын жүрдім-бардым тапсырма емес-ті. Қабырғамен кеңесуге тура келеді. Өскенбайға тасаттық туралы айту керек пе, керек емес пе? Міне, мәселе қайда?! Өскенбай да осы ауылдың әтібірлі азаматы. Екеуі бір-бір рудың көшбасшысы. Жиналыс ашып, жиналыстың протоколы толтырылып, мөрі басылмаса да, ел екеуін солай қабылдаған. Ел дейтіндей, елдің жағдайы белгілі, қаншалық ауыз толтырып айтқанымен, ауыл – бар-жоғы екі көшеден тұратын іргелі ұжымшардың шағын бөлімшесі. Сол екі көшеге кімнің қалай қоныстанғаны әлі күнге дейін жұмбақ. Көзге баттиып көрінбесе де, әр кеудеге мызғымастай орныққан «рулық заңның» бұзылмағанына таңғалмасқа және шараң жоқ. Екі көшеге екі рудың үрім-бұтағы жағалай орныққан. Әрине, бұл неткен жікке бөлінушілік деуге де аузың бармайды. Бармайтыны, бастауыш мектеп ортақ, дүкен ортақ, игіліктің бәрі ортақ. Тек ауыл арасындағы кейбір кездейсоқ келеңсіздіктер туа қалған жағдайда ғана екі рудың ортасынан кәдімгідей түсініксіз сызат пайда бола кетеді. Балабақшаның меңгерушісі қай рудан, ендеше, бастауыш мектептің директорлығына екінші рудың өкілі отыруға міндетті. Бұған келгенде ешкім дауыс көтеріп, таласа алмайды. Бұрын мұндай пәле жоқ-ты, соңғы жылдар бедерінде пайда болған бұл «аурудың» барған сайын «рөлі» күшейіп келеді. Той-домалақтың мазмұнына қарай сол рудың өкілдері алдымен шақырылады, той тізгінін де алдымен солар ұстайды. Екінші көшедегілердің бұлардан кейін қалғандары қалай, ретін келтіріп олар да таныс «сценарий» бойынша той өткізеді. Той-тойлауға сылтау жетерлік.
Екі көшенің той төріндегі Киікбай мен Өскенбайдың орны әрқашан дайын. Және олар келгенше ешбір жиын басталмайды. Рудың көшбасшылары өмірдің талай сынынан өткен, жаман-жақсыны айыра білетін сауаты мол, сұңғыла азаматтар. Неге екенін қайдам, «оу, ағайындар, бір аспанның астында түтін түтетіп отырып, бүйтіп бөлектенгенімізге жөн болсын, мұнымыз келешекке үлгі емес, мұндай бейшара бәсекемен ұзаққа бара алмаймыз» деп екі көше естиярларының басын қосып, ағынан жарылуға келгенде екеуі де дәрменсіз. «Бәлкім, мұнымыз арыға сілтегенде – түкке тұрмайтын қазақбайшылық, беріден қайырғанда – кісілікке жатпайтын көрсоқырлық» деп өз беттерінше мазасызданса мазасызданған да шығар. Бірақ жеме-жемге келгенде мұны әлгі атың өшкір рулық мүдде дейтін пәлекет көлденең килігіп, тұншықтырады да тастайды. Рудың намысын жыртатындар жауға шабатын көзсіз батырыңнан бетер. Және әңгіменің қисынын қиюластыруға да шебер. Ара-тұра «осылар ымыраласып кетсе, біздің баяғыдан бергі тыртыңбай тірлігіміз айдалада қалмай ма» дегендей, біреулер бір ауылда өскен екі көшбасшының арасында ертеректе болған, бірақ бұл күндері мүлде ұмытылған елеусіз оқиғаларды да есіне түсіріп қоюдан шаршамайды: «Ой, несін айтасың, Киеке-ау, сіздің үйлену тойыңызда мына Өскенбай сболш ішіп келіп, әдейі төбелес шығарды ғой!..» Өскенбайдың да жанды жерін шабақтайтындар жетерлік: «Өскенбай аға-ау, оны біз неге ұмытайық, сіздің үйдегі жеңгемізге алғаш сөз салған Киікбай сболш болатын!..»
Қалтасындағы бір уыс тарының соңғы түйірін торғайларға шашып үлгерген Киікбай «тасаттық жасайтынымызды Өскенбайға хабарлап, кішірейгендей болмайық» деп шешті.
***
Киікбайлардың екінші мәрте берген тасаттығынан да түк шықпады. Күн күйіп тұр. Көктен жалғыз тамшы тамбады...
***
Жанына желкелері күжірейген бес-алты жігіт ерткен Өскенбай құрылыс материалдары толы жүк мәшинесімен таң атар-атпаста бір нәрседен құр қалатындай, Тілепбайдың тоқал тамына жетіп келді. Тілепбай – екі көшедегі руластармен алым-берім байланысы, бауырластығы жоқ, өз күнін өзі күйттеген, ана жылы кемпірі дүниеден озған жетім шал. Тоқал тамы да ауыл шетінде. Кіндігінен тараған қыздары үйлі-баранды болып, әлдеқашан өз жөндерін тапқан. Обалы нешік, «ата, біз де бір балаңыз, жалғыздық құдайға жарасқан, бүйтіп қашанғы өмір сүресіз, ел-жұрт бізге де күлетін болар, біреуміздің қолымызға келсеңізші!» деп күйеу балалары талай рет жалынған. Қырсық шалдың қаны дереу басына шапшыды: «Тәйт! Қыздың қолына барып, қайтіп жетіспекпін?! Сендерден жәрдем сұраған біреу бар ма? Жүре беріңдер, өлсем, ел-жұрттан ұялсаңдар да, келіп көмерсіңдер! Сөзім – сөз, әзірге қара шаңырағымды құлатпаймын!»
Тілепбайдың «қара шаңырағы» – қамыстан тұрғызылған екі бөлмелі қақыра там. Оның қашан салынғанын да тірі жан тап басып айта алмайды. Елу жылдан ары болмаса, бері емес. Жыл сайын жөндеу көрмеген үйдің жағдайы белгілі. Үйдің төбесінен тамшы ағады. Ол туралы тірі пендеге тіс жармағаны өзіне аян. Тілепбайдың үйіне кіріп-шығатындар да саусақпен санарлық. Әр айдың басында пошташы келіншек келіп, азын-аулақ пенсиясын қолына табыстайды. Сол күні Тілепбай азық-түлік дүкенінен жарты айға жетерлік керек-жарағын тасып әкеледі. Сонымен сыртпен байланыс толықтай үзіледі.
Екі көшедегілер Тілепбайдың бары мен жоғын елемейді. Оны той-томалаққа да шақырмайды. Ара-тұра тоқал тамның мұржасынан сыздықтап түтін шығады. «Е, Тілепбай тірі екен» дейді білетіндер. Жалғыз басты шал жайында да жүгіртпе әңгіме желдей еседі. Есі ауысқан дейтіндердің қарасы қалың. Есі ауыспаса, мейлі, руы басқа болғанымен, елмен араласуға не кедергі? Қайта екі көшенің ер-азаматтары кейде табан астынан туындайтын ағайын арасындағы әжік-гүжік дау-дамайға қатыспайтын ақсақалды төбесіне көтермес пе; «пайғамбар жасынан астыңыз, рудың рухын көтерушілердің ешбіріне бүйрек бұрмайтыныңыз және белгілі, сіз бейтарап адамсыз, ендеше, осы ісіміздің ақ-қарасын ажыратып беріңіз?» деп Тілепбайды қошеметтеп, төрдегі көшбасшылардың жанына отырғызбас па?! Эх! Бірақ қырсық шал бұларға оңайлықпен мойын бұрып тұр ма? Айтатын уәжі де мірдің оғындай: «Әзірге жағдайым шүкір, маған алаңдамаңдар, мұржадан түтін шықпаған күні – өлгенім».
Күннің ыстығын жанындай жақсы көреді. Шаңқай түсте тырдай жалаңаштанып, үй маңында тау болып үйілген құмға көміліп, сағат жарым тұяқ серіппейді. Басынан башпайына дейін ағыл-тегіл терлейді. Баяғыдан денеге жабысқан жел-құздан өстіп құтылмақшы. Жұрт жалаң табанымен ыстық құмды баса алмай секектесе, Тілепбайыңыздың түк сезбестен басын қылтитып, құм астында жатысы мынау. Сірә, «есі ауысқан» – осыдан кейін пайда болған байлам.
Ал жаңбыр десе аза-бойы тік тұрады, жаңбыр жаумаса деп тілейді. Үйдің төбесінен тамшы сорғалағанда кірерге тесік таппай қиналады. Екі тізесін құшақтап, жаңбыр басылғанша бір бұрышта бүрісіп отырғаны. Жаңбырдың қырсығынан су болған жыңғыл бұтақтары да тұтанбайды. Ойы сан-саққа жүгіреді, мұржадан түтін шықпаған соң жұрт Тілепбайдың шаруасы біткен екен деп бетін сипамаса, не қылсын?!
Өскенбай Тілепбаймен ауыз ұшымен амандасты да, шұғыл шаруаға кірісті. Қамыстан тұрғызылған тоқал там не тәйірі, әп-сәтте төбесін аударып тастады. Жігіттері де жалаңдаған сайыпқыран, тау қопаруға таптырмайтын-ақ жүрек жұтқандар. Бірі қамыспен бастырылған төбеге цемент құйып жатса, екіншілері мәшине қорабынан щифер түсіреді. Беліне дейін шешініп алғандардың білем-білем бұлшық еттеріне Тілепбай да көзінің астымен қызыға қарайды. Тоқал тамның қожайыны қою шаңнан бетін көлегейлеп, үйден әлдебір жеңіл-желпі заттарды сыртқа тасымалдағаны болмаса, мына дүбірдің неден пайда болғанын түсіне алмай дал. Өскенбайға не десін, ары-бері топшылағанда тапқан «олжасы» мынау: «Сірә, ауылға жоғарыдан бір дөкей келетін болған ғой. Ауыл-аймақты аралайтын шығар, сонда «мына үйде кім тұрады» деп Тілепбайдың тоқал тамына бұрылса, ізіне ерген жергілікті әкім-қаралар қысылғаннан жерге кірмей ме?! Мейлі, себеппен үйдің төбесі жабылды. Енді жауам деген жаңбыры жауа берсін!..»
***
Ертеңінде аспанның түбі тесілгендей, нөсерлетіп жаңбыр жауды. Аптап ыстықтың беті қайтты. Екі көшенің балалары тартылған теңіз табанындағы алаңқайда доп қуып, футбол ойнап жүр.
Абай Құнанбаев - Алла деген сөз жеңіл
Аллаға ауыз қол емес.
Ынталы жүрек, шын көңіл,
Өзгесі хаққа жол емес.
Дененің барша қуаты
Өнерге салар бар күшін.
Жүректің ақыл суаты,
Махаббат қылса тәңірі үшін.
Ақылға сыймас ол алла,
Тағрипқа тілім қысқа аһ!
Барлығына шүбәсіз,
Неге мәужүт ол қуа.
Ақыл мен хауас барлығын
Білмейдүр, жүрек сезедүр.
Мұтәкәллимин, мантикин
Бекер босқа езедүр.
Elif Yavaş - Notaların Büyülü Dünyası
Söyleşi, röportaj havasında geçen edebî konuşma ve tartışma mekânları olur hani. Nazik davetleri reddetmeyen hanımefendi ve beyefendiler kalbimizi onurlandırır mütevazılıkla. Küçük kasabalarda, kazalarda ve köylük yerleşkelerde hayat sürenlerin hayalleri büyük olur kanatlarında. Ekmeğini yediğiniz iş ile sanat vazgeçilmez tutkuya dönüşür ve işinizle eviniz arasındaki dengeyi iyi kurmak gerek. Melankolik duyguların huşusunda flört eden edalı düşler, iç içe halka kurarak hayata işlenir de ikilem yaratır. Geçimimizi temin ettiğimiz meslek ile hobi faaliyetlerini “ev, iş, eş” arasında yansıtmamak gerek. Ev, iş ve eş terazisinde denge kurarak melodi oluşturur yaşam notalarımız.
Notaların büyülü dünyası konuk olur udunuza. Müzik hayatın başlangıcıdır. Doğarken kulağımıza ezan sesi okunur, namazımız kılınmaz; ölürken cenaze cemaatiyle namazımız kılınır, ezanımız okunmaz. Ezan yerine salamız okunarak yolcu oluruz sonsuzluğa. Ezandaki huşu ve maneviyat da kalbe gül olur. Kokusuna, sevgisine doyamadığımız sevdiklerimiz mahzun bakışlarıyla aklımızdan hiç çıkmaz. Mekânları cennet olması dileğiyle yolcu ederiz ciğerparemiz ana babalarımızı. Duygular hodri meydan coşar gözyaşı seliyle. Mevsimler kovalar bizi, yel gibi esip geçer es geçilmeyen anılarla. Minnet ve şükranlarımızı sunarız bizi değerli kılanlar huzurunda. Nağmeler bir makama oturur, kabak kemanı ile ud çıkar sahneye. Ateşin kardeşi olan od ile odunsu kokular buluşur ceviz ağacından yapılmış ud aletinde. Saz, gitar, keman, davul, zurna, ney eşlik eder müzik senfonisine. Akıcı, dikkat çekici, sade, duru Türkçe ün salar ruha. Hece vezni ve aruz vezniyle yazılmış edebî şiirler beste olmak için can atar sahibinin elinde. Türkülerle efkârlanırız, fal tutar şarkılar. Papatya yaprağında gülüşür sarıpapatya çayıyla stres atarız. Kulaktan dolma bilgileri kovar da özlü sözleri koynumuza alırız.
Notalar gülümser hece ölçüsüyle, serbest ölçüyle yazılan bir şiir boyun büker köşecikte. Kuytu sokaklara dem olur mısralar. Ahengin eteğinde birikir şarkılar. ‘Re’ ve ‘mi’ notası nöbettedir. ‘Fa’ ve ‘do’ notaları izdivaç heyecanıyla ortam kurar. Dinî motiflerle işlenen ilahi sözleri mevlitlere can olur. ‘İnşallah’ ve ‘maşallah’ arasında makam bulur bestelerimiz bestekârın dilinde. Piyano tuşlarına dokunur pamuk eller ve zarafetle oynaşır notalar. Notaların yorumunda dinlenir sözler. Naçizane duygular teveccüh gösterir kalbî yorumlarla. “Sağ olsun, var olsun.” dedirtircesine havalanır. Bir senaryo yazdırır sahnenin tozunu yutanlar. Bestelenen şiirlerde kendini bulur sanatçılar. TRT repertuarından geçer arşive dokunan sözler. Otorite kurar müzik ve edebiyat. Jüri önünde seçilir ya hani eserler, en büyük jüri aslında halktır. Notaların büyülü dünyası yer edinir milletimizin kalbinde. Halkın sevgisine yakışırsa dillenir şarkılar. Eser üretmek marifet değil kalıcı olabilmektir mühim olan. Koro huzurunda koro şefi ve solistler buluşur, seyirciye kucak açar müzik ekibi bir demet besteyle. Şarkılar ve türküler gönül köşenizde yer alsın, esen kalın.
* * *
Saat: 19.09
Fuzuli - Gazel (Mürde cismim iltifatından bulur her dem hayât)
Ölürüm ger kılmasan her dem bana bir iltifât
Ab-i Hayvan verse kilk-i Hızr’a zulmetten devât
Şer’ îçinde hem banadır hem sana vâcib zekât
Yüz peyem-ber cem’ olup gösterseler bin mu’cizât
Feyz-i fıtrattan garaz sensin tufeylin kâ’inât
Bu sıfât ile ki sensin handadır bir pâk zât
Bil ki kayd-i aşk imiş dâm-i ta’allûktan necât
4 Nisan 2024 Perşembe
Ziya Paşa - Gazel
Diyar-ı küfrü gezdim beldeler kâşaneler gördüm Dolaştım mülk-i islamı bütün viraneler gördüm Bulundum ben dahi dar-üş-şifa-yı Bab-ı Âli'de Felatun'u beğenmez anda çok divaneler gördüm Huzur-ı gûşe-yi meyhaneyi ben görmedim gitti Ne meclisler ne sahbâlar ne işrethaneler gördüm Cihan namındaki bir maktel-i âma yolum düştü Hükümet derler anda bir nice salhaneler gördüm Ziya değmez humarı keyfine meyhane-i dehrin Bu işretgehte ben çok durmadım ammâ neler gördüm (1870)
Абай Құнанбаев - Абралыға
Мұсылманды, кәпірді.
Абралыдай көрмедім
Намаз білмес пақырды.
Қира әтін оқытып
Көріп едім, шатылды.
Ниет қыла білмейді,
Не қылады нәпілді.
Намазшамның артынан
Құржаң-құржаң етеді;
Жер ұшық берген кісідей,
Тоқаңдай ма, не етеді.
Нәпіл түгіл, намазы
Бәрі желге кетеді.
«Еннатайына кәлкәусар»
Пошал дереу күнәһар,
Аяғын ойлап айтқаны,
«Әні – шаны күлаптар».
Осы оқумен намаздың
Қай жерінде сауап бар?
Тегін ойлап байқасаң,
Мұнда ми жоқ, құлақ бар.