Manzum Destanlar

Eski zamanlardan ve kahramanlardan, gerçekten de yaşanmış gibi bahseden büyük manzum eserlere kahramanlık destanı denir. Kahramanlık destanları çok eski devirlerin inançlarına, yaşayışına, âdetlerine, alışkanlıklarına, ahlâkına, törelerine dayanır ve olayları, tipleri büyük bir mübalâğayla, günümüzde tuhaf görünen bir üslûpla tasvir eder. Kumuklann kahramanlık destanlarının da oldukça eski devirlere dayandığı, tahminen XIII-XIV. yüzyıllara kadar oluştuğu düşünülmektedir. 

Manzum destanlarm, kahramanlık destanlarından sonra gelen bir katmanı, tarihî kahramanlık yırlarıdır. Bu şiirlerde, kahramanlık destanlarmda olduğu gibi büyük mübalâğa, sınırsız tuhaf olaylar, tipler olmasa da, geç zamanlarda doğmuş tarihî yırlardaki gibi hayatı, insanı, hakikate; gerçek hayata yaklaştıran tasvirler de bulunmamaktadır. O yüzden bu yırlarda tasvir edilen olayların, tiplerin köklerini bulmakta güçlük çekiyor ve hatta başarısız kalıyoruz. Her şeye rağmen bu şiirlerin, o devirlere has yaşayışı genel olarak tasvir ettiğini söyleyebiliriz. 

Kumuklann tarihî kahramanlık yırları XIV ilâ XVII. asırlarda ömür sürmüş, daha sonra ise yeni bir tür doğmuştur: tarihî yırlar. Bu yırlarda hayat ve kahramanlar, hakikate yakm tarzda tasvir edilir; onlarda hangi olayların, gerçekte kimler hakkmda olduğunu tespit etmek mümkündür. • Ballad yırlarda çoğu kez aile ile bağlı, kaygılı, esas olarak, baş kahramanın ya da kahramanların ölümüyle biten üzüntülü olaylardan bahsedilir. Balladların baş kahramanı, genel olarak, düşmanına güçlü bir şekilde karşı koymuyor veya koyamıyor, ama o, dinleyenlerin merhamet duygularını kabartmak suretiyle hayattaki kötü, kara güçlere karşı insanda bir öfke doğuruyor. Balladlarda belirsiz, anlaşılmayan hâllere, sırrı çözülmeyen olaylara çok rastlanır. Bazı özellikleriyle balladlar lirizme yaklaşır, sonraki devirlerde onlar tamamen lirik karaktere bürünebilir. Manzum Halk Edebiyatı metinleri aşağıdaki kitaplardan alınmıştır: HACAMMATOV Atqay, ALBÖRÜYEV Şarip, Qumuqlanı yır xaznası. Mahaçqala, 1959. HACAMMATOV A., ABUKOV K., HACÎYEV A., Qumuqlanı yır xaznası, Dosluq, Mahüçqala, 19/9. HACİYEV Abdulhakim, Qumuq xalk yırlar, Mahaçqala, 1990. HACİYEV Abdulhakim, Qumuqlanı yırları, Mahaçqala,1991. 

IgitlikEposu: Minküllüni Yırı

Minküllü üyde tuvgan, qırda ösgen. 

Haray bugün art yelkesin çaç gesgen, 

Tuvarlaga yimik tük bitgen, 

Qatm-qızlaga yimik alay çaç bitgen, 

Qorqunçlu talalaga qoş tikgen. 

Qaburgasm qıy gesgen; 

Qorquvlu bir avlaqlaga qoy yaygan, 

Qozuların qoylar yimik otlatgan, 

Çerges yolda gücüklerin haplatgan, 

Geç gelgenni qondurgan, 

Aç gelgenni toydurgan. 

Çırmavuqlar edi yatıvun, 

Çirik töngek edi başlığın, 

Seni bizge şintaların bagırday. 

İçgiler berdifi bizge çagırday. 

Altı aylar bola atan sağa qız da algan. 

Yürüp gelgen sonda birev üstüne. 

Yürüp gelip, ogar salam berdi dey: 

Ay, Minküllü, üyge nege qaytmaysan, 

Üyge qaytıp, yaş olcafia yetişip, 

Halm -günün ogar nege aytmaysan? 

Sonu da aytıp, gelgen birev getdi dey.

Şo zamanda itlerinni çaqırdm: 

-Hey, meni qoş inangan üç itim, 

Üç itim de nege bola -üç inim, 

Qoy da, qoş da bugün sizge amanat, 

Atayıma banp sama geleyim. 

-Minküllü, urular gelse, tutarbız, 

Börüler gelse, çaynap yutarbız, 

Atı güçlü asger gelse, neterbiz? 

Qoynu-qoşnu sayaq qoyup geterbiz. 

-Üç günler bolsun meni bolcalım, 

Üç günlerden men şunda qaytıp gelmesem, 

Üç oqlardan bolsun meni accalım! 

Tavuq bozun sonda tartdın sen, 

Onu üstüne ağaç yerin artdm sen, 

Endireyge tuvra çabıp bardın sen. 

Endirey seni elindir, Endirey köp süyegen yerindir. 

Ekinci gün bir qarşıga çıqdm sen, 

Ayxanımnı dağı görmedin 

Üçüncü gün bir qarşıga çıqdıfv sen, 

Ayxanımnı dağı görmedin. 

Qonguravlu qazarxmm qolga alıp, 

Dörtünçü gün bir qarşıga çıqdm sen, 

Aq qalaylı qummanlarm qolga alıp, 

Qırq da qaravaşm iyertip, 

Ayxammnı abzarlarda gördün sen. 

Qolundagı maral tasma qazarxı, 

Qattı tartıp yırtılarday atdm sen 

Ol qummannı qulagma tiydi dey, 

Ayxanım sonda ayta turmaymı:

-Ay, Minküllü, men çi qaçıp getmeymen, 

Ay Minküllü, men çi göçüp getmeymen, 

Qıyın bolgan, bugün sağa güç bolgan, 

Yaşdan berli cıygan malın puç bolgan. 

Qonaq qızbay seni başın aldatgan, 

Qalmuq seni qazarxmnı yallatgan, 

Qoylarmnı haydap alıp haydagan, 

İtlerinni şöşge bulan paylagan! 

Qolundagı qazarxıfinı taşladın, 

Çabıp bardın atayınnı üstüne: 

-Canım atam, can atam, 

Canım bulan tefi atam, 

Yel yetmeygen qara atınnı bersene! 

-Yel yetmeygen qara atım, 

Onu bugün dos mingenge oşaydır. 

-Canım atam, can atam, 

Canım bulan ten atam, 

Oq ötmeygen gök gübenni bersene! 

-Oq ötmeygen gök gübem, 

Onu da dos giygenge oşaydır. 

-Allahisen, atayım, 

Qara qınlı qılıçınnı bersene! 

-Qara qınlı qılıçım 

Dos taqgana oşaydır. 

-Allahisen, atayım, 

Altavlar tartmas adirnenni bersene! 

-Altavlar tartmas adirnem, 

Onu da dos eltgenge oşaydır.

-Yel yetmeygen qara atın Bolsun meni qoş göçürgen alaşam, Oq ötmeygen gök gübefi Bolsun meni qoy savagan çepgenim, Qara qmlı qılıçm Bolsun meni belimdegi hanapim, Altavlar tartmas adirnen Yançıqdagı çarıq tiger biz bolsun, Qorgup qaytsa, seni ulanın qız bolsun! Tavuq bozun sonda tartdın sen, Onu üstüne qarçıgaday qondufi sen, Bavruna üç qamuçu urdun sen, Oram değen ullu yolga çan çalıp, Qoşufia tuvra çabıp bardın sen, Qoşunnu ornun suvup-buzlap tapdıfi sen. Altmçı arqalaga yetginçe, Altmış qalmuq öltürüp, Sanma altmış yara geltirip, Qarataş değen qara itin Kökge bagıp uluy turup tapdıfi sen. -Ay, Minküllü, avup atdan tüşsene. Kisenden tasma bizin çıgarıp, Qursagıma köklep yamav salsana, Ekev bolup şo yavlaga barayıq! Avup atdan tüşdün sen, Qursagma sonu yamav saldın sen. Yettinçi arqalaga yetginçe, Yetmiş qalmuq öltürüp, Sanma yetti yara geltirip, Sariqız değen sari itin Kökge bagıp uluy turup tapdıfi sen. -Vay, Minküllü, avup atdan tüşsene, Çaburgama yörmep yamav salsana, Üçev bolup şo yavlaga barayıq, Başına yaman nallar salayıq!... Segizinçi arqalaga yetginçe, Seksen qalmuq öltürüp, .

Sanma segiz yara geltirip, Aqtaşavux değen aq itin Kökge bagıp uluy turup tapdıfi sen. -Üç günler edi seni bolcalm, Minküllü, seni yimik kim bolsun? Avup atdan tüşsene, Qursagıma köklep yamav salsana! Avup atdan tüşdün sen, Qursagma köklep yamav saldın sen. Dörtev bolup şo duşmanga berdın sen. Aylanasmalgan Ana -Terk, Baqalanı bavru batmas köl bolsun, Qozalaqlar yürür yimik yol bolsun! Aylanışgan sonda, uruşgan, Düşmanlardan antga yanız bir qalgan. Şol imansız tartıp ogun urdu dey. Minküllünü can yerine tiydi dey.

Minküllü sonda ayta turmaymı: Minküllü orada söylemez mi: -Ey, enni meni üç itim, "Hey, şimdi benim üç itim, Üç itim de nege bola-üç inim! Üç itim de ne demek, üç kardeşim! Üç itimni enni meni birisi, üç itimin şimdi benim birisi, İçindegi arslan tulpar tirisi, İçindeki aslan yiğit dirisi, Ayxanımga belgi alıp barıgız! Ayhanım 'a işaret alıp gidiniz. Üç itini enni birisi, Üç itinden şimdi birisi, İçindegi arslan tulpar tirisi İçindeki aslan yiğit dirisi Ayxanımga belgi alıp bardı dey, Ayhanım'a işaret alıp vardı diyor, Şo sahatda Ayxanım da geldi dey. O anda Ayhanım da geldi diyor. Can yerinden tartıp oqnu aldı dey, Can yerinden çekip oku aldı diyor. Şo sahatda Minküllü de öldü dey. O anda Minküllü de öldü diyor, Ayxamm sonda ayta turmaymı: Ayhanım orada söylemez mi: -Erenlermidin, ermidin, "Erkek miydin, er miydin, Erenler bulan tefimidin....