Osmanlı Türkçesi - 1 (Alfabe)

Osmanlı Türkçesi adıyla anılıyor olsa da bu alfabe Arap harfli Türk alfabesidir. Zira Yalnız Osmanlılar değil, tarih boyunva Karahanlılar, Harezimşahlar, Çağatay Hanlığı, Altın Orda, Memlukler, Safeviler bu alfabeyi kullanmışlardır. Bugün de Afganistan'daki Özbek, Türkmen, Kırgız ve Türk soylu olup Farsça konuşan Dariler; İran'da Türkmenler ve Güney Azerbaycan Türkleri, Doğu Türkistan'da Uygurlar halen bu alfabeyi kullanmaya devam etmektedirler.

Osmanlı Türkçesi alfabesi Arap alfabesine dayanır. 28 harften oluşan Arap alfabesine Farslar kendi dillerindeki farklı üç ses için küçük değişikliklerle 3 işaret eklemişler ve harf sayısını 31’e çıkarmışlardır. Farsça’nın bu sesleri Türkçe’de de bulunduğu için, bu 31 harflik alfabe Türkler tarafından da aynen alınıp benimsenmiştir. Bu alfabenin harfleri Türkçe’deki adlarıyla şunlardır:

Bu harflere ل lam ile ا elif in birleştirilmiş biçimi olan لا (lamelif )’i de katmak gerekir.

Kelimede hece olarak ‘lâ’ okunan bu birleşik harf yazıda yalın bir harfmiş gibi değerlendirilir.

Arap yazısının en önemli özelliği sağdan sola doğru yazılmasıdır. Harfler yazıda sağdan

sola doğru dizilirken kimi harfler kendisinden sonraki harfle bitişmez, yalın durumunu

korur. Kimi harfler ise önden ve sondan bitişir ve bunların yalın biçimi değişir; başta, ortada

ve sondaki yazılış biçimleri küçük farklarla da olsa birbirinden ayrılır. Bu özellikleri

yüzünden alfabe harfleri bitişmeyen harfler ve bitişen harfler olmak üzere iki bölük oluşturur.

Yazı öğrenirken her şeyden önce hangi harflerin bitişen, hangi harflerin bitişmeyen

harfler olduklarını bilmek gerekir:

a. Bitişmeyen harfler. Bunlar yazıda yalnızca kendilerinden önce gelen diğer harflerle

bitişir; içinde kendileri de yer almak üzere, sonra gelen harflerle ise bitişmez:

ا elif, د dal, ذ zel, ر rı, ز ze, ژ je, و vav, ه he.

Sonuncu harf ancak bir ünlü yerine kullanıldığı yerlerde bitişmez. Buna eski gramerlerde

“hâ-i resmiye (= şekilce he)” denir.

b. Bitişen harfler. Hem kendileriyle, hem kendilerinden önce ve sonra gelen öteki

bütün harflerle bitişirler. Bu duruma göre, biçimleri özellikle başta ve ortada değişikliğe

uğrayan harfler bunlardır. Bunlar, önceki harf bitişmeyen harfse baştaki

şekliyle, bitişen harfse ortadaki şekliyle yazılır; sonda yer aldıklarında ise yalın biçimlerine

kavuşur:

be, پ pe, ت te, ث se, ج cim, چ çim, ح ha, خ hı, س sin, ش şın, ص sad, ض dad, ط tı,

ظ zı, ع ayın, غ gayın, ف fe, ق kaf, ك kef, ل lam, م mim, ن nun, ه he, ى ye.

BENZER HARFLER

Bu alfabenin harfleri şekilce benzerlikleri bakımından da öbekleşirler. Bir öbek içinde yer

alan harfleri diğerlerinden ayıran, üstlerine ve altlarına konulan bir, iki ya da üç noktadır.

Aslında harflerin alfabedeki sırası da benzerlerin art arda gelmesiyle şekillenmiştir. Bu

öbekler şunlardır:

ب be, پ pe, ت te, ث se.

ن nun ve ى ye harfleri de aşağıdaki tabloda (bak. Tablo 1.1) göreceğimiz gibi, başta ve

ortadaki yazılış şekliyle bu öbekte yer alan diğer harflere benzer, dolayısıyla bu benzerlik

yönüyle bu ikisini de bu öbek içine katmak doğru olur.

ج cim, چ çim, ح ha, خ hı;

د dal, ذ zel;

ر rı, ز ze, ژ je;

س sin, ش şın;

ص sad, ض dad;

ط tı, ظ zı;

ع ayın, غ gayın;

ف fe, ق kaf.

HARFLERİN BİTİŞİK YAZILMASI

Alfabe konusundaki bu tanıtıcı ilk bilgilerden sonra, yalnızca kendilerinden önce gelen öteki harflerle bitişen harflerin ortak bitişme biçimleri ile hem kendileri, hem de kendilerinden önce ve sonra gelen öteki bütün harflerle bitişenlerin ise biçimce uğradıkları değişiklikleri bilmek, bu alfabeyle yazı yazabilmek ya da yazılmış bir yazıda harfleri tanıyabilmek açısından çok önemlidir. Aşağıdaki tabloda yalnız bitişen harfler yer almaktadır. İlk sırada harflerin alfabedeki yalın biçimleri, ikinci sırada önden ve sondan bitişen harflerin başta, ortada ve sondaki biçimleri, üçüncü sırada ise bunların birbirine eklenme biçimleri verilmiştir.

Bitişmeyen harflere gelince, daha önce de belirttiğimiz gibi, bunlar önceki harfe bitişir,

ancak sonraki harfle bitişmez. Bunların bitişme biçimleri ortaktır. Aşağıda görüldüğü

gibi, bitiştirme küçük bir ekleme çizgiyle sağlanır:

EL YAZISINDA ARAP ALFABESİ

Birçok yazı türünden günlük hayatta kullanımı en yaygın olan yazı rık’a denilen yazıydı.

Bu yazının harfleri çabuk yazmaya elverişli bir duruma getirilmiş; “diş” denilen çıkıntıları

kaldırılmış, kimi harflerdeki iki nokta çizgiye, üç nokta da küçük bir ters v’ye (ˆ) çevrilmiş,

nun ve kaf ’ın noktaları ise sonlarına eklenen birer çizgiciğe dönüştürülmüştür. Bu arada

bitişmeyen harfler için bile bitişik yazılır biçimler kullanılmıştır. Ancak el yazısıyla yazılmış bir metni okuyabilmek için bilinmesi gereken, özel biçimlerden çok, kimi harflerin bitişmelerindeki ortak biçimlerdir. Bunlardan başlıcaları şunlardır:

a. ب be ve ona benzeyen harfler, م mim ile yukarıdan bir yuvarlak çizgicikle bitiştirilir

ve mim harfinin baştaki biçimi ( م) yuvarlaklığını kaybederek düzleşir:

يم نم ثم تم بم ; يم نم ثم تم بم gibi.

b. ج cim ve gövdesi ona benzeyenler ب be ve benzerleriyle bitişirken yukarıdan yapılan

bitiştirmede bu harfler için ucu aşağıya bakan bir çizgicik kullanılır:

يخ يح يج ; نخ نح نج ; تخ تح تج ; بخ بح بج gibi.

Bununla birlikte el yazısında harfi gösteren bu çizgiciği birleştiren uzantı yuvarlak

bir biçim kazandığı gibi, cim ve benzeri harflerin biçimleri de yuvarlaklık kazanır.

c. ب be ve benzerleri ile ن nun, ى ye’nin sondaki biçimiyle, birleşme noktasında ucu

içe doğru kıvrılan düz bir çizgicikle birleştirilir: 

يى نى تي بى gibi.

ى ye sonda bulunduğunda diğer harflerle bitişme noktası da yukarıdandır, dolayısıyla

bu harflerin baştaki biçimleri üstte kalır: لى فى gibi.

ç. ج cim ve benzerleriyle ه he harfi, م mim ile, gövdeleri yukarıda kalmak üzere bir

çizgicikle bitiştirilir:

هم خم حم جم gibi.

Bununla birlikte, el yazısında çoklukla ج cim ve benzerlerinin açık olan ağız kısımları

kapanır, م mim ise düz bir çizgiciğe dönüşür.

d. س sin, ش şın, ص sad, ض dad, ط tı, ظ zı, ع ayın, غ gayın, ف fe, ق kaf harfleri م mim ile

baştaki biçimleri yukarda kalmak üzere, yuvarlak bir çizgicikle bitişir:

سم gibi.

e. م mim harfi, ج cim ve benzerleriyle, düz bir çizgicikle bitiştirilir; ancak baştaki içi

boş biçim değişikliğe uğrayarak kapalı bir görünüm kazanır:

مخ مح مج gibi.

Kendisiyle bitiştiğinde ise bu çizgicik yuvarlaklaşır:

ﻣﻤ gibi.

f. ل lam harfi bitişmede yukarıdan aşağı çekilen düz bir çizgi biçimindedir; ancak ج

cim ve benzerleri ile م mim, ه he, ى ye ile birleşirken birleşme noktası bu harflerin

üstündedir:

له لم ; لخ لح لج ; لخ لح لج gibi.

Kendisinden sonra yine yukarıdan birleşen bir harf geldiğinde, onunla da üstten

birleştiği için, harfler arasında üst üste bir yığılma meydana gelir:

لمح lam+mim+ha gibi.

g. ب be ve benzerlerinden ikisi ر rı, ز ze, ژ je ile sonda bulunan ن nun harfinden önce

birlikte geldiğinde, bitişme özel bir biçim kazanır:

ببر be+be+re بتز be+te+ze بتن be+te+nun ثبن se+be+nun gibi.

h. ب be ve benzerlerinin sonda yer alan ى ye’den önce ortadaki yazılışını, yuvarlakça

bitiştirme çizgisi ile ى ye harfinin başlangıç noktasında oluşan diş biçimlendirir:

ﻴﻰ نى تى بى gibi.