Oʻtgan asrning toʻqsoninchi yillarini koʻp eslayman. Mashaqqatlarga toʻla uqubatli yillar edi. Mustaqillikning ilk davri odamlar boshiga haqiqiy qaltis sinovni solgan, keng koʻlamli bozor iqtisodiyotiga oʻtishning ilk bosqichi ularning dunyoqarashi tugul, hayotini ostin-ustun qilib yuborgandi. Oʻsha paytdagi koʻp narsalarni, ayniqsa qishning izgʻirinli kunlarida tong sahardan boshlab peshingacha davom etadigan non doʻkonlaridagi turnaqator navbatlarni unutib boʻlmaydi. Bu shaxsan meni haliyam tushlarimga kirib chiqadi.
Tong oʻsha kezlari
men uchun rosayam erta otardi. Tashqari gʻira-shira boʻlishi bilan onam singlim
ikkimizni turtib, shirin uyqudan uygʻotar, bizga tezda choy damlab nonushta
tayyorlar, soʻng qoʻlimizga zarur miqdordagi soʻm-kuponni tutqazardi. Issiq
kiyimlarni kiyib olgach, aka-singil uyqusirab non doʻkoni tomon yoʻl olardik.
Men oldinda, singlim orqada. Gupillatib yogʻayotgan qorni gʻarch-gʻurch
ezgancha, boshimizni egib, kayfiyatimiz batamom tushib… Yoʻlning yarmida sovuq
tufayli uyqumiz butunlay oʻchib, darhol oʻzimizga kelar, lekin non
doʻkonigacha ogʻzimizga talqon solgandek indamay ketardik.
Doʻkondagi navbatda
turgan odamlarni koʻrib yuragim orqasiga tortib ketardi. Navbat ikki
tomonlama-oʻng va chapdan boshlanib, uzundan uzun boʻlardi. Goʻyo shahar
aholisi yoppasiga doʻkon atrofiga koʻchib kelgandek, tasavvurimda bir qur bu
yerda qandaydir miting boʻlayotgandek taassurot uygʻonar, non tegarmikin bizga
ham degan bezovta oʻydan siqilib, hoʻngrab yigʻlab yuborgim kelardi. Xuddi
Viktor Gyugoning “Toʻkson uchinchi yil” romanida tasvirlanganidek non uchun
navbatning keti koʻrinmas, u mashinalar yuradigan katta yoʻlgacha choʻzilgan
boʻlar, navbatda turganlarning ichida yetti yoshdan yetmish yoshgacha barchani
— qoʻlidagi odekolondan xoʻplab aftini bujmaytirgan yolgʻiz rus kampirlarini,
orden taqqan urush faxriylarini, boʻyinbogʻli maktab oʻqituvchilarni, laqma va
sergap xotin-xalajni, nima uchun bu yerga kelganini bilmay angrayib, onasining
etagidan tutib turgan yetti-sakkiz yoshdagi bolakaylarni uchratish mumkin edi.
Men jimgina
navbatga koʻshilardim. Ortimdan singlim ham. Navbat uzunligidan bizning
navbatimiz aniq tushlikkacha kelmasdi. Agar kelsa xursand boʻlganimizdan
doʻppimizni osmonga otardik. Agar kelmasa, tushlikdan soʻng boshlanadigan
maktabdagi darslarimiz qolib ketardi. Eng yomoni koʻpincha navbatda
turganlarning aksar qismiga non yetmay qolar, qoʻlidagi pulini gʻijimlagancha
oʻsha odamlar noumid holda uy-uylariga tarqalishardi. Basharti yetgan taqdirda
ham bir kishiga ikki buxankadan ortiq non berilmas, shunga koʻpchilik bitta
oʻzi emas, bolasi yoki biror yaqinini ergashtirib chiqardi.
Kattalarni
bilmadim-u , lekin navbatda bir necha soat qisilib turish bolalar va oʻsmirlar
uchun azobning oʻzginasi edi. Bunday damlarda oldi va orqangdagi kattalar
havoni toʻsib turar, boshingni koʻtarsang ularning keng yelkalari va hissiz
basharalariga duch kelarding, shunda toza havo yetmayotgandek nafasing
boʻgʻilib- boʻgʻilib ketardi. Ikki buxanka non olish uchun bundan ortiq dahmaza
yoʻq edi oʻshanda men uchun. Buning ustiga sovuq badanimni betinim savalar,
osmondan yogʻilayotgan qor uchqunlari bir pasda bosh kiyimimni xoʻl qilib,
yuzimga shasht bilan urilar, natijada sira koʻz ochtirgani qoʻymasdi.
Oyogʻimdan sovuq oʻtib, tovoni teshik qoʻnjili etigimdan suv sizib kirishni
boshlar, aynan oʻsha etigimni ikkinchi etigimning ustiga qoʻyib, noqulay bir
alfozda turardim. Singlim koʻp oʻtmay yigʻlar, “uyga ketaylik badanimga sovuq
oʻtib ketdi”, deb xarxasha qilardi. Men uni aldab-suldab navbatda olib oʻtirar,
gohida qanday tinchitishimni bilmay unga sheʼr oʻqib berardim:
—Deraza ortida kezinmas shamol,
Ichkarida esa shamlarim
oʻchdi.
Kimdir kirib keldi besas,
bemahal
Menga yaqinlashdi, yelkamdan
quchdi.
Qayrilib qaradim.
Faqat osmonga
Shunday tikilaman ruhimda
titroq.
Burilib boqadi u men
tomonga,
Olisdan koʻrinar vazmin va
quvnoq.
Na roʻyo, na tuman
edi u dilbar,
Neni anglamadim, yo anglab
yetdim.
U yonimga keldi atay bu
safar —
Oʻshal sirlarimiz shivirlab
ketdi…
-Aka sheʼr kimniki?-
derdi u sheʼrni tinglab boʻlgach, bir payt tinchlanib.
-Rus shoir
Blokniki,- derdim unga oʻzimni bilimdon koʻrsatib.
-Uni qayerdan topib
yodladingiz?- soʻrardi u bir oz oʻtib.
-Dadamning “ Sharq
yulduzi” jurnallari ichidan.
-Uni xuddi siz kabi
yodlasam, maylimi?
-Yodlay olmaysan.
Men zoʻrgʻa yodlaganman-ku!
Ammo u qaysarlik
qilib, boshini egib va koʻzlarini yumib sheʼrni yodlashga kirishardi. Mening
vazifam xuddi suflyordek har bir toʻrtlikni qayta-qayta oʻqib, takrorlab turish
edi. Shu tarzda men vaqtni oʻldirar, singlimni beshafqat borliqdan oniy fursat
chalgʻitib, sheʼriyatning ruhga taskin-tasallini darigʻ tutmay beradigan goʻzal
olamiga qoʻlidan tutib olib kirardim. Navbatimiz kelguncha, u sakkiz yoki oʻn
ikki qatordan iborat boʻlgan sheʼrni yodlashga ulgurar, omadimiz kelsa ikki
buxankadan toʻrtta nonni qoʻltigʻimizga qistirib, uyga qaytarkanmiz, endi men
emas, u Blokni yoʻl boʻyi oʻqib ketardi.
-Adashmadim-a bu
safar?- derdi yoʻlda qorni ochib ketib nonlarning biridan bir burda
tishlarkan.
-Bu safar
adashmading,- derdim men ham qoʻlimdagi nonning chetidan yutoqib tishlab.-
Xotirangga qoyil!
Uyga kelgach, onam
tushlikka tayyorlagan va bizning sevimli taomimiz boʻlgan goʻshtsiz karam
shoʻrvaga non toʻrgʻab icharkan, singlim sheʼrlar daftariga yodlagan sheʼrini
chiroyli xusnixati bilan koʻchirib yozardi. Men boʻlsam tovonidan suv oʻtib,
ichi shilimshiq boʻlib ketgan etigimni yechib, uni va qizarib ketgan
oyoqlarimni pechga tutib isitarkanman, shoʻrvaga darrov qoʻl tekkizmas, negadir
anchagacha Blokka ich-ichimdan minnatdorchilik bildirib oʻtirardim.
Blok oʻsha
paytlarda chindan qadrdonimga, dardkashimga, birodarimga, yoʻlboshchimga
aylangandi. Men bolalarcha unga talpinar, mushkul vaziyatdan goʻyo u orqali
chiqib ketganimga iymon keltirib uning nomini zikr qilishni kanda qilmasdim. Zero,
oʻshanda men uchun uddalab boʻlmas topshiriq-non uchun navbatda turgan
singlimni ovutish, sovqotganiga qaramay uni chalgʻitish va uning yordamida
oilamiz uchun kerak boʻlgan toʻrt buxanka nonni eson-omon qoʻlga kiritish edi.
Blok bu borada menga oʻz sheʼrlari bilan katta va beminnat yordam berardi.
Uning pokiza insoniy tuygʻular tarannum etilgan sheʼrlari yordamida singlimni
sovuqdan har safar osongina chalgʻitar, unga oʻsha sheʼrlarni yodlatar,
oʻzimni esa ertangi porloq kunga — nonga bunchalik dahshatli navbatda turmay
ham egalik qilishim mumkinligiga ishontirardim.
Qishning uzoq
kechalarida har gal sandalga oyogʻimni tiqib oʻtirib, otam obuna boʻlgan “Sharq
yulduzi” jurnalining eski sonlarini titkilab chiqardim. Blokning u yerda
berilgan sheʼrlarini singlimga yodlatish uchun oʻzim birinchi boʻlib yodlar,
shu tarzda koʻpincha pinakka ketmay yarim kechagacha boshimni qofiya va
vaznlardan iborat boʻlgan sheʼrlardan koʻtarmay, sheʼriyatning sehrli olamida
xayolan sanqib yurardim. Unga shunchalik berilib ketganimdan, maktabdagi
fanlardan berilgan uy vazifalari bir chetda qolib ketar, ularni oʻz ichiga
olgan daftarlarimni varaqlab ham qoʻymasdim. Boisi, ertalab onam yana meni
uygʻotishini bilardim. Onam tong otib ulgurmay doimgidek meni uygʻotib, ixtiyorimga
singlimni qoʻshib non doʻkoniga yuborardi. U yerda esa singlimni faqat Blokning
sheʼrlari bilan ushlab turishim mumkin edi, xolos.
Bu goʻzal sheʼrlar
Blokning “Latofatli xonim haqidagi bitiklar” turkumiga mansub ekanini katta
boʻlib, voyaga yetgachgina bildim. Aniqrogʻi talabalik paytimda shoir bu
sheʼrlarida bolalikda yaqin doʻsti boʻlgan, keyinchalik rafiqasiga aylangan
Lyubov Mendeleyevaga boʻlgan tuygʻulari va kechinmalarini ifodalagani
xususidagi maʼlumotga ega boʻldim. Oʻsha turkumni qisqa vaqtda boshidan
oxirigacha asliyatda oʻqib chiqdim. Oʻsmirligimning bir boʻlagiga aylangan
sheʼrlar asliyatda yanayam boshqacha taʼsir qildi menga va oʻtmish xotiralari
ogʻushida ularni birma-bir hatm qilarkanman , oʻzimni yana oʻsha davrga borib
qolgandek his qildim.
Rus tilini puxta
oʻrgangach va adabiy didim shakllangach, Blokka muhabbatim kuchliligidan,
qiziqishim ustunligidan uning boshqa sheʼrlarini, dramalarini, hatto
maktublarini mutolaasiga keragidan koʻp vaqtimni ajratdim. Tarjimai holini ham
oʻqidim. Uni yaqindan bilganim sari negadir unga bogʻlanish oʻrniga bir muddat
uzoqlashdim. Menga salbiy taʼsir qilgan narsa shu boʻldiki, oʻsmirligimda
yod olgan uning sheʼrlaridagi pokiza tuygʻular goʻyo satrlarda qolib, shoir
hayotiga koʻchmagandi. Nazarimda, shunday edi. Oʻsha betakror turkumdagi
sheʼrlarning hech bir satridagi ulugʻlangan bokiralikni yoki pok muhabbatni
Blok va Mendeleyevaning birgalikda kechirgan hayotini oʻqish-oʻrganish asnosida
uchratmadim.
Uning qaysi
tarjimai holini, u haqidagi istalgan zamondoshi xotirasini oʻqimay, Blok
hayotda yengiltak va bir havoyi erkak boʻlganining tavsifiga guvoh boʻlardim.
Shoir Moskvadagi drama teatrlarining aktrisalari bilan koʻngilxushlik qilib,
don olishib, Don Juanga oʻxshab ularning koʻnglini ovlardi. Voloxova va
Verigina kabi isteʼdodsiz aktrisalar uning eng ajralmas jazmanlari edi.
Shuningdek, shoir adabiyotga aloqasi boʻlmagan koʻchadagi duch kelgan
ayol bilan osongina til topishib, uni yetaklab isqirt toʻshakkacha dadil
borardi. Mendeleyeva ham undan qolishmas, Andrey Belыyga oʻxshash faqat oq sheʼr yozadigan oʻrtamiyona shoirlar va teatr
aktyorlariga noz-karashma ulashib, ular bilan haminqadar yaqin aloqada
boʻlardi. Sheʼriyatga taʼrif-u tavsifi koʻchgan latofatli ayol ham, uni
madh etgan shoir ham maʼnaviy jihatdan oʻsha mashhur turkumdan
ancha yiroqda, taʼbir joiz boʻlsa bir muncha pastda — oyoq ostida edilar.
Blok haqida koʻp
maʼlumotga ega boʻlgach, dastlab uning yangi qiyofasiga (balki asl
qiyofasidir) oʻzimda koʻnikma hosil qilishim qiyin kechdi. Mabodo uning oʻrnida
Svetayeva yoki boshqasi boʻlganida kiprik qoqmay, koʻzimni chirt yumib, undan
darrov voz kechib yuborardim. Bir necha marta shunday qilgandim. Oʻz paytida
Dostoyevskiy, Vereshchagin, Svetayeva, Kiplinglarning shaxsiyatidan koʻnglim
toʻlmay, ulardan ikkilanishlarsiz voz kechgan va bunga sira afsuslanmagandim.
Blok bilan ham shunday boʻladi deb oʻyladim. Lekin, undan negadir voz
kecholmadim. Garchi uni yolgʻonchilik, ikkiyuzlamachilik va daʼyuslikda (Lyubov
Mendeleyeva bitta aktyordan homilador boʻlganini u xotirjam turib eshitgani
alam qilgandi) butun vujudim qaqshab, asabiylashib, dod deb yuborgudek boʻlib
ayblagan boʻlsam-da, undan yuz oʻgirishimning iloji boʻlmadi. Menga uning
ishqiy zafarlari, arzon ishratlari, oʻzini daʼyusdek tutishi haqida oʻqish
chidab boʻlmas darajada ogʻir kechgan boʻlsa-da, uni baribir kechirdim.
Negaki, uning
yolgʻonlari (endilikda shunday) nihoyatda zalvorli oʻtgan oʻsmirligimni,
singlimning bolaligini talatoʻplar va olatasirlarga mahkum etilgan oʻtish davrining
temir panjalarida bukilib, sinib, mayiblashib, xarob boʻlishidan
asrab-avaylagandi. Negaki uning yolgʻonlari menga ertangi kunga ishonch baxsh
etgan, oʻgʻirlangan shirin uyqularim qiymatini bilintirmagan, singlimni boʻlsa
sheʼr daftarlari va murgʻak yuragidan oʻrin olib, hayotning rangsiz
manzaralaridan uni oz-moz chalgʻitib, oʻzining begʻubor olamida vaqti-vaqti
bilan xotirjam yashashiga turtki boʻlgandi. Shuning uchun undan yuz
oʻgirolmadim, kechirishga oʻzimda kuch topa bildim.
Hozir ham bot-bot
Blokdan achchigʻim chiqadi. Shunga qaramay uni oʻqishda davom etaman. Vaqt
topganimda doim uni varaqlayman. Chunki uni mutolaa qilsam, xotiram ishga
tushib, yigirma yil narida qolib ketgan oʻsmirligim koʻz oldimda aniq-tiniq
gavdalanadi. Keyin uning yolgʻonlari yordamida oʻzlari mansub boʻlgan davrning
butun sovuq nafasini, qoʻrqinchli koʻlankasini, skeletdan farq qilmagan
panjalarini bir zumga unutgan ikkita oʻsmirning suhbati qulogʻim ostida
jonlanadi:
-Aka, sheʼr
kimniki?
-Rus shoiri
Blokniki.
-Uni men ham
yodlasam maylimi?…
2020 yil, iyun.
Fargʻona
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder