Anlatım Biçimleri ve Türleri

 

Herhangi bir düşünceyi, olay ya da duyguyu sözle veya yazı ile ifade edilmesine “anlatım” denilmektedir. Her anlatımın farklı bir amacı olabilir. Mesela bir anlatım bilgi vermeyi diğeri ise bir olayı hikaye etme gibi amaçlarda olabilir. Anlatımı gerçekleştirirken başvurulan yöntemlere “anlatım biçimleri, anlatım türleri” denilmektedir. Anlatım türleri ele alınan konunun amacına, özelliğine göre değişmektedir. 13 tane anlatım türleri bulunmaktadır.

Betimleyici Anlatım

Betimleme, sözcükler ile birlikte zihinde resim çizmektir. Görme, dokunma, tatma, koklama, işitme duyularımızı kullanarak varlıkların niteliklerini vermekle beraber duyularımız ile zihnimizde izlenim oluşturmaktadır. Betimleme anlatım varlıkların belirgin özelliklerini zihnimizde canlandırır.

Betimlemede temel alınan şey görselliktir. Bu nedenle gözle algılayabileceğimiz renk, biçim gibi unsurlar bu anlatım türünde büyük yer kaplamaktadır. Betimleyici anlatımda yazar nesnel olabileceği gibi gözlemlerine yorumlarını, duygularını katıp öznel bir anlatım da tercih edebilir. Betimleyici anlatımda ana hedef okuyucunun çeşitli duyularına seslenilerek ona anlatılmak istenilen varlık ile ilgili izlenim kazandırmaktır.

Betimleyici Anlatımın Özellikleri

• Betimleyici anlatımda, kelimenin yan veya mecaz anlamına yer verilmektedir.
• Roman, hikaye, tiyatro, gezi yazısı, şiir gibi türlerde betimleyici anlatım kullanılmaktadır.
• Kişinin iç dünyasını konu alan betimlemelere tahlil (ruhsal portre) denilmektedir.
• Kişinin dış görünüşü anlatan betimlemelere ise fiziksel (simgesel) betimleme denilmektedir.

Betimleyici Anlatım Türleri

Betimleyici anlatım sanatsal ve açıklayıcı betimleme olmak üzere 2 türe ayrılmaktadır.

 Açıklayıcı Betimleme

Açıklayıcı betimleme türünde göz ile görünen anlatılmaktadır. kişi veya varlıkların dış görünüşünün olduğu gibi anlatılması amaçlanmaktadır. Bu betimleyici türünde gözlem gücünden yararlanılmaktadır ama kişisel yorumlara ve duygulara yer verilmemektedir.

Bu tekniği kullanan anlatıcının hedefi okuyucunun göremediği bir varlığı, olayı ya da yeri okuyucunun kafasında canlandırmaktır. Yazar, özellikle görme duyusundan faydalanarak okuyucunun zihninde sözcükler ile resim çizer. Yani okuyucuya izlenim kazandırmak istenilir. Bu yöntemde öyküleyici anlatımda da olduğu gibi beş duyudan ve hareket öğesinden yararlanılmaktadır. Betimlemede bulunan hareketler birbirinden bağımsız olup neden-sonuç ilişkisi ile birbirlerine bağlanılamaz.

Açıklayıcı Betimlemenin Özellikleri

• Açıklayıcı betimlemeler bilgi vermek amacı ile yazılmaktadır.
• Genel ayrıntılar üzerinde durulmaktadır.
• Yazar ayrıntılara yorumlarını katmayarak objektif olarak verilmektedir.
• Bu yöntemde amaç sanat yapmak değil bilgi vermektir.
• Betimlenecek bir varlık veya kişiye, kişisel duygu veya düşünceler katılmaz

Açıklayıcı Betimleme Örneği

…Akdeniz Bölgesi’nin çatısını Toros Dağları oluşturur. Dağlar bazı yerlerde denize çok sokulur; kayalık ve az girintili çıkıntılı bir kıyı üzerinde dikine inerler. Bazı yerlerde ise kıyı çizgisi ile dağ sınırları arasına Adana Ovası gibi geniş düzlükler girer. Bu bölge özelliğini kendine komşu olan ılık denizden alır. Fakat denizin etkisi yüzey şekillerine ve yükseltiye göre değişir..

Sanatsal (İzlenimsel) Betimleme

Görsellikten ziyade sezgi ve izlenimin daha ağır bastığı betimlemenin bir türüdür. Varlık veya kişilerin duyularımız aracılığı ile zihnimizde izlenim uyandırma amacı bulunmaktadır. İnsanın iç dünyasının anlatıldığı, tavır ve davranışlarının konu edinildiği ruhsal betimlemeler de bu türe girmektedir. Özel ayrıntılara bu türde önem verilmektedir. Yazar sanatsal betimlemede anlattığı konuya duygu ve düşüncelerini katmaktadır. Yinelemelere, benzetmelere ve düşsel öğelere başvurulmaktadır.

Sanatsal (İzlenimsel) Betimleme Özellikleri

• Bu tür betimlemeler izlenim kazandırmak amacı ile yazılmaktadır.
• Ayrıntılar subjektif olarak verilmektedir.
• Özel ayrıntılar üzerinde durulmaktadır.
• Bu türde amaç sanat yapmaktır.

Sanatsal (İzlenimsel) Betimleme Örneği

Mağaranın ağzında büyük ağabeyim elinde kazma, ortanca kürek, küçük olanı da sönük bir gaz lambası ile beklerdi. Mağaranın içi uzun bir dehlize benzer, etrafta birtakım acayip şeyler varmış gibi görünür, durmadan tepeden damla damlar su sızar, yer daima ıslak olurdu. Ben mağaranın kapısı önünde, bir ayağım içerde, bir ayağım dışarda beklerdim. Güneş ağaçlardaki eriklerin üzerine ışıldardı.

Öyküleyici Anlatım

Öyküleyici anlatım türündeki ana amaç okuyucuyu bir olay içerisinde yaşatmaktır. Öyküleyici anlatım türüne “hikaye etme” adı da verilmektedir. Bu anlatım türünde bir olay akışı bulunmaktadır. Yani olaylar birbirlerinin üzerine gelişir ve zaman durmadan devam eder. Genellikle haber kipiyle çekimlenen yüklemler (geldi, anlatmış, maviydi vb.) kullanılır. Öyküleyici anlatımda bir zaman akışının olması ve parçanın roman veya öyküden alınmış izlenimin verilmesi bu türün en önemli iki özelliğidir.

Öyküleyici anlatım türü roman ve hikaye gibi olay temeline dayanan türlerde kullanılmaktadır. Düşünce yazı türlerinde bu anlatım türüne pek rastlanılmamaktadır. Öykülemede ana hedef okuyucuyu olayların içinde yaşatmaktır. Yani okuyucuyu hikayenin kahramanlarından biri ile özdeştirerek, kendisini onun yerine koyarak (empati yöntemi ile) bir görüşü benimsetmektir.

Öykünün belirleyici özelliği olaydır. Olaysız olan bir anlatım türü öykü olarak sayılmamaktadır. Kişinin başından geçen, az rastlanan, merak uyandıran ve giriş, gelişme, sonuç bölümlerinden oluşan anlatımlara olay denilmektedir.

Öyküleyici Anlatım Tekniğinin Özellikleri

• Olay, kişi, yer, zaman ortak öğeleridir.
• Olaylar birinci şahıs ile anlatılabilmektedir. (Yazar hikayenin kahramanlardan birisidir)
• Sanat metinlerinde öyküleyici anlatım tekniği kullanılmaktadır.
• Olaylar anlatılırken ilahi bakış açısı kulllanılabilmektedir.
• Olaylar birinci şahısla anlatıldığı gibi üçüncü şahıs ağzı ile de anlatılmaktadır.(Olan bitenleri bir kamera sessizliğinde izlenip anlatılmaktadır.)
• Üçüncü şahıs ağzı ile anlatılan olaylarda anlatıcı her şeyi bilmektedir.
• Olay, kişi, yer, zaman olay örgüsü oluşturmak için temel ögelerdir.
• Bu anlatım türü hikaye, roman, anı, söyleşi, görüşme(mülakat) gibi türlerde kullanılmaktadır.
• Öyküleyici anlatım türünün kullanılması için bir olayın olması şarttır.
• Yaşanmış, gerçekleşmiş olaylarda bir olay zinciri, kurgulanmış olaylarda ise olay örügüsü bulunmaktadır.
• Kelimeler gerçek anlamından daha çok mecaz ve yan anlamda kullanılmaktadır.
• Öyküleyici anlatım sanat ve öğretici metinlerde kullanılmaktadır.
• Sanat metinlerindeki anlatıcı kurmaca bir kişi, öyküleyici metinlerde anlatıcı ise gerçek bir kişidir.

Öyküleyici Anlatım Örneği

Kartaca-Roma Savaşı’nın sonunda Roma ordusu galip gelir. Roma komutanı büyük bir törenle Kartaca’ya girer. Tam bu sırada bir kadın: “Komutanı görmek istiyorum!” diye bağırır. Muhafızlar onu uzaklaştırmaya çalışırken komutan: “Buraya getirin onu!” diye emir verir. Kadın komutanın yanma getirilir. Komutan kadına isteğini sorar. Kadın, orada bulunan askerlerden birini işaret ederek: “Bu askeriniz savaş sırasında çocuklarımın elindeki son mısır ekmeği dilimini ellerinden alarak yedi ve çocuklarımın ölümüne neden oldu. Bu askerin cezalandırılmasını istiyorum.” der. Komutan: “Bak, der, yalan söylüyorsan ölürsün.” Kadın iddiasında ısrar edince komutan kılıcını çeker, askerin karnını yarar ve kadına dönüp haklıymışsın.” der.

Öğretici Anlatım

Bilgi verme, açıklama gibi amaçlarla yazılan metinlerde öğretici anlatım tekniği kullanılmaktadır.

Öğretici Anlatımın Özellikleri

• Öğretici anlatımda dil göndergesel işlevde kullanılmaktadır.
• Bu tür metinlerde, mecaz anlamlara veya söz sanatlarına yer verilmemektedir.
• Anlatılan bilgiler örnek ve tanımlarla desteklenilmektedir.
• Öğretici anlatımda öznel cümlelere yer verilmez. Nesnel cümleler kullanılmaktadır.
• Bu tür metinlerin okunup anlaşılması için okuyucunun belirli bir bilgi birikiminin olması gereklidir.
• Gereksiz söz tekrarlarına yer verilmez.
• Telaffuzu zor olan veya ses akışını bozan kelimler bulunmamaktadır.
• Bu tür metinlerde dil, sade ve gösterişsizdir.
• Anlatılmak istenen düşünce veya ifadeler kısa ve net olmalıdır.
• Bu anlatım türü genellikle ansiklopedi ve ders kitaplarında kullanılmaktadır.

Öğretici Anlatım Örneği

Hikaye, gerçekleşmiş veya gerçekleşebilecek olayları ya da durumları dikkatimizi çekecek bir biçimde anlatan kısa yazılardır. Hikaye insan hayatının bir bölümünü yer ve zaman kavramına bağlayarak anlatan, serim, düğüm ve çözüm bölümlerinden oluşan bir düz yazı türüdür.

Açıklayıcı Anlatım

Açıklayıcı anlatım öğretici özellikler barındıran makale, fıkra, eleştiri ve deneme gibi türlerde kullanılmaktadır. Bu anlatım türünde herhangi bir konu hakkında bilgi vermek, öğretmek amaç edinilir. açıklama, bilinmeyen bir şeyi bilinir kılmaktadır. Açıklayıcı anlatımda amaç bilgi vermek olduğundan dolayı yazar süslü ve gösterişli bir dil yerine açık, anlaşılır bir dil kullanmaktadır. Kişisel duygu ve düşüncelere pek yer verilmez.

Bu anlatım türünde ana hedef bilgi vermek olduğundan dolayı düşünceyi geliştirmek ve konunun daha iyi anlaşılmasını sağlamak için “tanımlama, örnekleme, tanık gösterme ve karşılaştırma” gibi düşünceyi geliştirme yollarına başvurulmaktadır. Bu anlatım türü daha çok ders kitapları ve ansiklopedilerde görülmektedir.

Tartışmacı Anlatım

Bu anlatım türünü kullanan yazarın asıl amacı okuyucunun herhangi bir konuda fikirlerini değiştirmektir. Bir konuda en az 2 görüş bulunmaktadır. Bu görüşlerden biri yazarın diğerleri ise okuyucu veya başkalarının görüşüdür. Yazar; deliller kullanarak, ispatlamalar yaparak ve farklı yöntemler kullanarak kendi görüşünü haklı çıkarmaktadır. Bu anlatım tekniğinin kullanıldığı yazılarda karşılıklı konuşma havası hakimdir. Tartışmacı anlatım nesnellikten uzaktır.

Tartışmacı Anlatım Özellikleri

• Tartışmacı anlatımın kullanıldığı yazılarda dil göndergesel işlevde kullanılmaktadır.
• Duygu ve düşüncüler kısa ve net bir şekilde ifade edilmektedir.
• Tartışmacı anlatımda kullanılan dil ve ifadeler, gösterişsiz, pürüzsüzdür.
• Gereksiz kelime veya ifadelerden kaçınılmaktadır.
• Karmaşık ve anlaşılması güç cümlelere yer verilmemektedir.
• Savunulan ve ona karşı çıkan görüşe yer verilir.
• Fıkra, deneme, makale ve röportaj gibi türlerde bu anlatım tekniği kullanılmaktadır.
• Ses akışını bozan ve dile gelmesi zor kelime veya seslere yer verilmemektedir.
• Kesinliği ve doğruluğu kanıtlanmış olan belge, bilgiler kullanılmaktadır.
• Bu anlatım türü eleştirici bir bakış açısı ile yazılıp sohbet havası içinde geçmektedir.

Kanıtlayıcı Anlatım

• Bu anlatım türünde kendi görüşünü kabul ettirme, inandırma amacı vardır.
• Kavramları tanımlama ve açıklama büyük bir öneme sahiptir.
• Okuyucu ve dinleyici ikna etmek onu bir konuda düşündürmek ve sözü edilen konudan uzaklaşmamasını sağlamak için bazı kelimeler veya cümleler tekrar edilmektedir.
• Konuşmacı veya yazar üzerinde durduğu konuyu aydınlatmak ve okuyuculara düşüncelerini kabul ettirmek için örneklere başvurmaktadır. Bunun yanında yine konuyu aydınlatmak için farklı insanların düşüncelerine de başvurulur.
• Bu anlatım türünde kullanılan kelimeler ve kelime grupları gerçek anlamları ile kullanılmaktadır.
• Kanıtlayıcı anlatımda dil göndergesel işlevde kullanılmaktadır.
• Kanıtlayıcı anlatımda yazının hitap ettiği kesim ve onların kültür seviyesi önemlidir.
• Tanımlama, sınıflandırma, örneklendirme, karşılaştırma, tanık gösterme, sayısal verilerden yararlanma, açıklayıcı betimleme gibi düşünceyi geliştirme yolları kanıtlayıcı anlatımda kullanılmaktadır.

Coşku ve Heyecana Bağlı (Lirik) Anlatım

• Coşku ve Heyecana bağlı Anlatım; Roman, hikaye, tiyatro gibi edebi türlerde gördüğümüz, duyguların ön planda olduğu bir anlatım türüdür.
• Lirik bir anlatımda duyguların ifade edilmesi söz konusudur.
• Lirik anlatımdaki kelimeler genellikle mecaz ve yan anlamda kullanılmaktadır.
• Bu anlatım tekniğinde dil “heyecana bağlı işlev” de kullanılır.
• Öyküleyici anlatımdan farklı olarak lirik anlatımda olaylar anlatılırken duygu ve içinde bulunulan ruh hali yansıtılmaktadır.

Lirik Anlatım Örneği

Tahir olmak da ayıp değil Zühre olmak da
hattâ sevda yüzünden ölmek de ayıp değil,
bütün iş Tahirle Zühre olabilmekte
yani yürekte.

Meselâ bir barikatta dövüşerek
meselâ kuzey kutbunu keşfe giderken
meselâ denerken damarlarında bir serumu
ölmek ayıp olur mu?

Tahir olmak da ayıp değil Zühre olmak da
hattâ sevda yüzünden ölmek de ayıp değil.

Seversin dünyayı doludizgin
ama o bunun farkında değildir
ayrılmak istemezsin dünyadan
ama o senden ayrılacak
yani sen elmayı seviyorsun diye
elmanın da seni sevmesi şart mı?
Yani Tahiri Zühre sevmeseydi artık
yahut hiç sevmeseydi
Tahir ne kaybederdi Tahirliğinden?

Tahir olmak da ayıp değil Zühre olmak da
hattâ sevda yüzünden ölmek de ayıp değil.

Nazım HİKMET

Destansı (Epik) Anlatım

• Olağanüstü durum, olay veya kişiler anlatılmaktadır.
• Destan türünde bir yiğit havası bulunmaktadır.
• Bu anlatım türünde fiiller ön plandadır
• Destansı anlatıma tarihi konular ve kahramanlıklar konu olmaktadır.
• Bu anlatımda kelimeler genellikle mecaz veya yan anlamında kullanılır.
• Şiir, destan, roman, hikaye ve tiyatro gibi türlerde bu anlatım türü kullanılmaktadır.
• Sanatsal bir dil kullanılmaktadır.
• Bu anlatım türü ile yazılan yazılar etkileyici olmakla beraber sürekli hareket içerir.
• Anlatımda abartıya bol bol yer verilir.

Emredici Anlatım

Bu anlatımda dil “alıcıyı harekete geçirme” işlevinde kullanılmaktadır. Emredici anlatımda emir, öneri ve telkin anlamı taşıyan cümleler ile birlikte açıklayıcı ve öğretici yönlerine sahip olur. Sosyal hayatın düzenlenmesinde, trafik kurallarında, kullanım kılavuzlarında emredici anlatım türü kullanılmaktadır.

Emredici Anlatım Özellikleri

• Bu anlatım türünde dil alıcıyı harekete geçirme işlevinde kullanılmaktadır.
• Emir, öneri ve telkin anlamı taşıyan kelime veya cümlelere yer verilmektedir.
• Öğretici ve açıklayıcı yönlerine de sahiptir.
• Bu anlatım türündeki cümlelerde fiiller hakimdir.
• Uyulması beklenen bir üslup kullanılır.

Düşsel (Fantastik) Anlatım

• Olağanüstü ve fantastik özelliklere sahip hayal güçleri düşsel anlatımın konusudur.
• Zaman belirli olmayabilir; olağanüstü özelliklerde bulundurabilmektedir.
• Bu anlatım tekniğinde kullanılan mekan, günlük hayatımızda karşılaşacağımız sıradanlıkta değil olağanüstüdür.
• Kişiler gerçeklikten uzaktır. Kişilerde de olağanüstülükler kullanılmaktadır.
• Düşsel anlatımda; olağanüstülük, hayal, abartma, varsayım gibi birçok unsur kullanılmaktadır.
• Di’li veya miş’li geçmiş zaman kipi bu anlatım türünde kullanılmaktadır.

Gelecekten Söz Eden Anlatımın Özellikleri

• Gelecekten söz eden anlatım; roman, hikaye, tiyatro, şiir, deneme türlerinde kullanılmaktadır.
• Gelecekten söz eden metinler bir varsayım üzerine oluşturulmuştur.
• Bu türün kullanıldığı metinlerde, elde olan bilgiler ile yola çıkarak geleceğe ait tahminler varsayımlar yapılmaktadır.
• Olmuş olandan daha çok olmak istenilene önem verilmektedir.
• Gelecek zaman ifadesi bu tür metinlerde ağır basmaktadır.
• Gerçekleşmesi mümkün olmayan düşünceler anlatılmaktadır.

Söyleşmeye Bağlı Anlatım (Diyalog) 

• Jest ve mimikler kullanılarak anlatım güçlendirilir.
• Söyleşmeye bağlı anlatım; sohbet, mülakat ve diyalog metinlerinde görülmektedir.
• Karşılıklı olan konuşmalar, bağlama ve konuşulan kişiye göre farklılık gösterebilir.
• Vurgu ve tonlama bu anlatım türündeki en önemli maddedir.
• Görme ve işitme ile oluşturulan iletişimler önemlidir.
• Roman, hikaye ve tiyatroda kullanılan kaşılıklı konuşmalara “diyalog” iç konuşmalara ise “monolog” denilmektedir.
• Bu anlatım türünde kelime ve kelime gruplarının tekrarları anlatımı kuvvetlendirmektedir.
• Söyleşmeye bağlı anlatımın süreleri sınırlıdır.

Mizahi Anlatım 

• Mizahi anlatımlar okuyucuda uyandırılmak istenilen düşünce ve etkiye göre düzenlenmektedir.
• Bu anlatım türünde ses, hareket, konuşma ve taklit büyük bir öneme sahiptir.
• Mizahi unsurlar gerçeklikten uzaktırlar.
• Mizahi anlatım oluşturulurken; karşılaştırmalardan, durumlardan, hareketlerden, kelime ve kelime gruplarından faydalanılmaktadır.
• Bu anlatım türünde amaç okuyucuyu eğlendirmek ve düşündürmektir.
• Mizahi anlatım tekniği; roman, hikaye, tiyatro, şiir ve deneme türlerinde kullanılmaktadır.