Həcər Atakişiyeva - Cəlil Məmmədquluzadənin "Anamın kitabı" əsərində soykökündən uzaqlaşmağın acınacaqlı nəticələri

         Azərbaycanın görkəmli yazıçısı, dramaturqu, jurnalisti, ictimai xadimi, "Molla Nəsrəddin" jurnalının qurucusu olan Cəlil Məmmədquluzadə Azərbaycanın ən qədim şəhərlərindən olan Naxçıvan şəhərində 1869-cu ildə anadan olmuşdur. Cəlil Məmmədquluzadə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində yazıçı və jurnalist kimi xüsusi bir iz buraxmış ədibdir. Cəlil Məmmədquluzadə Azərbaycanda, eləcə də Yaxın Şərqdə "Molla Nəsrəddin" jurnalı ilə satirik jurnalistikanın əsasını qoyub. Cəlil Məmmədquluzadə publisistikası, nəsr və dram əsərləri ilə Azərbaycan ədəbiyyatını həm məzmunca, həm də formaca da zənginləşdirmişdir. Onun 1920-ci ildə qələmə aldığı “Anamın kitabı’’ dram əsərini oxuyan oxucu XX əsrin əvvəllərindəki Azərbaycan cəmiyyətindəki Vətənə, xalqa, ana dilinə olan laqeydliyi açıq bir şəkildə görür. Bu laqeydliyin Azərbaycan ziyalılarında daha  çox olması ziyalıların səhv yol tutduqlarının başlıca göstəricisi idi. Cəlil Məmmədquluzadə bu laqeydliyi tənqid etməkdən heç vaxt əsla çəkinməmişdir. Ədib “Anamın kitabı’’ dram əsərində xalqın nicat yolunu milli kimlikdə, vahid, azad Vətən ideyası ətrafında birləşməkdə görür. “Anamın kitabı’’ əsəri üç qardaş olan: Rüstəm bəyin, Mirzə Məmmədəlinin və Səməd Vahidin geyimlərinin, danışıqlarının, həyata baxış tərzlərinin fərqlənməyi ilə bir ailənin daxilindəki uçurumu təsvir etməklə o dövrü oxucu gözündə canlandırır. Rusca ali təhsil almış və zehincə ruslaşmış Rüstəm bəy özünü "intelligent" sayır. O, geyim kimi pidjak, jilet və nişastalı yaxalı köynәk geyinir və çox zamanda eynәkdə və boğazında qalstuku olur. Onun digər qardaşı İranda oxumuş Mirzə Məmmədəli isə həm geyiminə, həm də danışdığı dil ilə qardaşlarından tamamilə fərqlənir. Onun başına uca İran börkü qoyur və əyninə isə uzun çuxa, gen şalvar, ağ corab geyinir. O, adəti üzrə başmaqlarını qapının ağzında çıxardıb yerdә diz üstә oturur və hәmişәdə әlindә tәsbeh vә gözündә eynәk olur. Onların ən kiçik qardaşları olan Səməd Vahid isə İstanbulda oxumuşdur. Onunda geyimi digər qardaşları kimi təhsil aldıqları yerin geyim tərzinə uyğundur. O, başına qırmızı fəs qoyur və әyninә pidcak, jilet, ağ yaxalı köynәk vә qalstuk geyinir.Gözlərində isə eynәk olur. Bu üç qardaşın geyimləri kimi zövqləri, dünyagörüşləri də bir-birinin tamamilə əksidir. Ataları mərhum Əbdüləzim oğlanlarından fərqli olaraq, vətənpərvər və milli ənənələrə bağlı bir kişi olmuşdur. Qardaşların milli ənənələrdən tamamilə uzaq düşmələri demək olar ki, onları biri-birinə tamamilə yadlaşdırdı. Onlar biri-birinə o qədər yadlaşdı ki, artıq bir ailədə, bir otaqda belə yaşaya bilməyəcək vəziyyətə çatdılar. Ədibin “Anamın kitabı’’ dram əsəri dörd mәclisdәn ibarətdir. Dramaturq bu üç qardaşın dostlarınında eynilə özləri kimi olduğunu təsvir edir. Əsərdə yaradılan Aslan bәy obrazı hәr cәhәtdәn Rüstәm bәyә oxşayır. Mirzә Bәxşәli obrazıda hәr cәhәtdәn Mirzә Mәhәmmәdәli ilə eynidir. Hüseyn Şahid də hәr cәhәtdәn Sәmәd Vahidә oxşayır. Müəllif bu obrazlarla cəmiyyətdəki uçurumun genişliyini oxucuya çatdırmışdır. Dramaturq əsərin əvvəlində Rüstәm bәyin, Mirzә Mәhәmmәdәlinin vә Sәmәd Vahidin ümumi kabinәsinin təsviri ilə üç hissəyə parçalanmış vətəni əlaqələndirir: “Bir tәrәfdә böyük yazı stolu, üstündә qırmızı mahutdan örtük, yanında neçә dәnә sandalya, kitab şkafı, stolun üstündә vә şkafın içindә kitablar. Stolun üstündә telefon, mürәkkәb qabı, qәlәmlәr, kağızlar vә qeyri yazı әşyası. Bu-Rüstәm bәyin yazı stolu. Bir tәrәfdә qoyulub kitab qәfәsәsi üstә kitablar, yanında bir dәnә sandalya. Bura Sәmәd Vahidin yeri. Bir tәrәfdә qoyulub sandıq, içindә vә üstündә yekә vә qara cildli köhnә müsәlman kitabları. Sandığın yanında döşәk. Bu da Mirzә Mәhәmmәdәlinin yeri”.

Dramaturq əsərin əvvəlindən sonuna kimi qardaşları məşğul, bir dəqiqə belə işlərindən ayrıla bilməyən insanlar kimi təsvir edir. Rüstәm bәy əsərin əvvəlindən başlayaraq, lüğəti üçün yeni söz axtarır. Hər üç qardaş heç bir məsələdə ortaq qərara gələ bilmədiyi kimi bacıları Gülbaharında evlənmək məsələsində bir qərara gələ bilmirlər. Rüstәm bәy Gülbaharı Aslan bәyә, Mirzə Mәhәmmәdәli Mirzә Bәxşәliyә, Səməd Vahid isə Hüseyn Şahidә verək deyir. Qardaşların bu işindəndə bir mәtlәb hasil olmur. Dramaturq əsərdə Gülbaharın sözləri ilə qardaşların nə dərəcə yola gedə bilmədiyini göstərir. “Sizin mәnim barәmdә çalışmağınız әbәsdir; çünki mәn bilirәm ki, mәn bir kәsi xoşlasam da, sәn razı olsan, Mәhәmmәdәli dadaşım razı olmayacaq; Mәhәmmәdәli dadaşım razı olsa, sәn izin vermәyәcәksәn; hәr ikiniz dә xoşlasanız, Sәmәd dadaşım bәyәnmәyәcәk. Bir yadınıza salın, görün indiyә kimi mәnim üstümdә siz üç qardaşın neçә dәfә dava-mәrәkәsinә qonşular yığışıb tamaşaya. Yox-yox, mәn heç kәsә getmәk istәmirәm. Kaş siz bir-biriniznәn yola gedin”.

Cəlil Məmmədquluzadə “Anamın kitabı’’ dramında vətəni, doğma yurdu təmsil edən Qurban, Qәnbәr, Zəhra bәyim, Gülbahar kimi obrazlar yaratmışdır. Ədib əsərdə cәmiyyәti-xeyriyyәnin iclasında iştirak edən Gülbaharın sözləri ilə öz mövqeyini oxucuya çatdırır. “Vallah, sözün doğrusu budur ki, çobanların danışdığından savayı mәn bir söz başa düşmәdim”.

Cəlil Məmmədquluzadə “Anamın kitabı’’ dramında vətəninə, doğma yurduna layiqli olmayan üç qardaşın, yәni Rüstәm bәy, Mirzә Mәhәmmәdәli vә Sәmәd Vahidin mәnzilinin axtarılması, kitabxanalarının müayinә edilməsi, mәzmunlarının tәftiş vә tәhqiq edilməsi səhnəsində Rüstәm bәyin, Mirzә Mәhәmmәdәlinin vә Sәmәd Vahidin əsl simalarını açıb göstərmişdir. Ədib qardaşların soyadları ilə də onların əsl simasını ifşa edir. Rüstәm bәy özünü Rüstәm bәy Әbdülәzimof kimi, Mirzә Mәhәmmәdәli Mirzә Mәhәmmәdәli xәlәfi-mәrhum Ağa Әbdülәzim kimi, Səməd Vahid isə Әbdülәzimzadeyi Sәmәd Vahid kimi təqdim edir.

Cəlil Məmmədquluzadə “Anamın kitabı’’ dramında senzorun sözləri ilə müəllif mövqeyini ortaya qoyur. “Sizi belә qәlәmә veriblәr ki, siz üç qardaş söz bir vә hәmfikir olmusunuz ki, әvvәla, Rusiya islamlarını Türkiyә dövlәtinә tәrәf çәkib, ittihadi-müslimin cәmiyyәtinә iştirak edәsiniz. Saniyәn, axır zamanlarda Azәrbaycanda әmәlә gәlәn Hübbi-vәtәn vә Әdәmi-mәrkәziyyәt firqәsinin amalı yolunda çalışmaqdasınız ki, bir tәrәfdәn Qafqaz Azәrbaycanını, digәr tәrәfdәn İran Azәrbaycanını--ki, ibarәt olsun Tәbriz, Tehran, Gilan, Osmanlı vә İran Kürdüstanı, Urmu vә qeyrilәrә--bu vilayәtlәri bir-birinә ilhaq edib, müstәqil Azәrbaycan hökumәti әmәlә gәtirәsiniz vә salisәn bu fikirdәn dә uzaq deyilsiz ki, müsavat vә hürriyyәt әsaslarını kәndli vә әhli-kәsәbә içindә müntәşir edirsiniz ki, min il yuxuda olan camaat hökumәtin әsarәt zәncirini qırıb, özlәri üçün bir nicat yolu tapsınlar vә hәmin niyyәtlәrinizi әmәlә gәtirmәk yolunda lazımi mәtbuat cәm elәyib, qәlәm ilә çalışmaqdasınız”.

Cəlil Məmmədquluzadə “Anamın kitabı’’ pyesində Rüstәm bәyin monoloqu ilə XX әsrin bir çox ziyalılarını ifşa edir. “Hәlә indiyә kimi xalq bir şeyi başa düşmürdü. İndiyә kimi xalq deyirdi: mәrhәba-Әbdülәzimin oğlanlarına! Maşallah, biri Peterburqda elm tәhsil edib, biri İstambulda, biri Nәcәfül-әşrәfdә. Üçü dә, maşallah, oxuyub alim olub. Amma bundan sonra ağızlarda söylәnәcәk ki, haman üç alimlәrin biri (Mirzә Mәhәmmәdәliyә işarә edir) xüsüf-küsuf duası yazır; biri (Sәmәd Vahidә baxır) mәfailün fәilatün; biri dә ... (özünә baxır), vallah, mәn özüm dә heç başa düşmürәm ki, mәn nәçiyәm”.

Cəlil Məmmədquluzadənin "Anamın kitabı" pyesi yüksək ideyasına və dərin məzmununa görə bütün dövrlər üçün öz aktuallığını qoruyub saxlaya bilmişdir. Əsərdə qardaşlarının kitablarını yandıran Gülbahar qardaşlarının bir-birinə bu qədər yadlaşmalarına üsyan edirdi. Əsərdə öz milli köklərindən ayrılanların faciəsinə toxunulmuşdur. Cəlil Məmmədquluzadə “Anamın kitabı’’ əsəri üç qardaşın komediyası, ananın faciəsi, Gülbaharın isə dramıdır. Əsər Azərbaycanın milli birliyinə həsr olunub.