Əhli-nur əhli-nar amixte,
Dər miyaneşan kuhi-Qaf onkixte'
Zirdo qazetamizə, cümlə millət vekillerinden mütəşokkil, “Bakı sülh və vifaq komitosi” tərəfinden irsal cdilən bir vərəqəyi məol- memnuniyyə təb” və nəşr ediyoruz. Bu vərəqədə ümum qəzetələr, daha doğrusu, qozetə mühərrirləri sülh vo müsalimət dairəsindo çalı- şıb müsəlmanlarla ermənilər beyninde telifı-bcyn xüsusunda qeyrət etmeyə dəvot olunuyorlar...
Biz zenn ediyoruz ki, bu dəvet “Heyat” qozetəsinin özünə xita- bən değildir, çünki “Hoyat”ın mosləki osasən sülhcuyanə vo asayiş- parvorana olduğu aşkar olmaqla böyle bir devatnamoyo asla ehtiyacı yoxdur. Biz meslokimizin sülhpərvorane olduğunu daha “Hoyat”ın intişara başladığı ilk gün boyan etmiş idik. Qazctomizin ilk nüsxesi sülhperestana afkar, hatta o yolda sünuhat ve ilhamat ilo başladı[3]. Ermani üdabasmdan bazisi ittihadi-islam qorxusu saiqəsilə rast gelen qozetalarə kizb ve böhtandan ibarət meqaleler yazdıqlan bir zamanda biz:
Dövri-islahatdır, sülhü səlah əyyamıdır,
Arkadaşlar, sülh edin, sülh etmogin həngamıdır -
beytini monzuməmizə nəqərat ittixaz edib bila tefriqi-din və mez- həbi-ümum vatandaşlarımıza xitabən təkrarlamaqda idik... Qəzetə- mizin ilk nüsxəsində nəşr edilən bu növ xeyrxahano sözlər təsirsiz qalmadı. Buna dəlil, tebi-şairanələri müsəllə olan sail din qardaş- lanmızın qəlbləri bizim ile həmahəng zerban olub yene sülh və vifaqe dair şövqavor menzuməler vücude getirmeleridir. Üç-dörd gün müqoddem qezetemizin sütunlannda deyilmi idi ki, növreside- kan şüeramızdan Əli Əkber Sabir, bu büğz vo odavotin ve bu nifaqm və bunlardan ileri gelen nehb ve qarətin, qətl ve qitalm bir cehl ve qəflet, bir zelalet neticesi olduğunu xalqa bildirmek üçün foryad edib duruyordu[4]. Ermeni qezeteleri ve qezete müherrirleri buna diqqet etdilermi? Ermeni süxendanları Oli Əkber Sabirin manzumesinde neqerat olub tekrar eden:
Ey süxəndanan, bu günlər, bir hidayət vəqtidir,
Ülfəti-ünsiyyətə dair xitabət voqtidir, -
beyti-manidarından ibret alıb o yolda qolam oynatdılarmı? Bir şeir vo ya bir məqale yazdılarmı? Yazdılarsa bildirsinlar. Biz onları tar- cümo edib sülh ve vifaq meylinin ikitorofli olduğunu cemaatimiza böyük bir mamnuniyyet ve meserretle bildirmeye hazırız... Yoxsa bu günadak ermeni lisanında çıxan va yaxud ermeni mürevvici- afkarı bulunan qezetelərə dördgözla diqqet etdiyimiz halda sedre şafa verecek bir söze rast galmödik. Şübhasiz, ermeniler de har mil- lat kibi bir milletdirler, onların da özlerine mexsus qüsurlan olduğu kibi məzayaJan vardır. İçlerinde har milletde olduğu kibi, fana adamlar varsa da, yaxşılan daha çoxdur, biz ermeni milletini heyeti- mecmuesile bezi nareva işlerden naşı esla ittiham edemeyiz, onlann dexi ümumiyyət etibarile nifaq vo şiqaq eleyhinde olub sülh ve vifaqe şiddetle meyyal buluqduqlarma aminiz!.. Ancaq ermenilarin ehli- maarifı, müherrirleri, ediblari öhdelerine tərtib eden vezifeyi, iki millet arasında telifı-beyn etmak xüsusundakı müqaddas vezifeyi asla ifa edammediler, bu xüsusda hatta bezilerino bir homaqet bele ariz oldu.
Bunlar cahilane bir nifaq, her iki terefı müsavat üzre zererdide edib, eyni müsibet ve felaketlere duçar etdiyi halda, har iki tarafdon ölenlarin ededi texminen bir olduğu, teossüb, cehalet, vehşet, hor iki terefdan eyni dereceyi-şiddetle izhar edildiyi halda, ermenilori haqlı, insaniyyotli, bigünah və əlhasil mosum bir quzu kibi göstermeye, bizi iso bütün bunun oksi-övsaf ilo tövsif etmoyə qeyrət ediyorlar, qəzctolorlo, teleqraflarla, ajanslarla Avropanm bir ucundan o biri ucuna, bəlkə ta Amerika və Avstraliyaya qədər o yolda fəryadlar ediyorlar. Daha doğrusu, bizim kibi aciz qalmayıb edo biliyorlar idi. Pişik öz pisliğini torpaqla sitr ctdiyi kibi, bunlar da öz qüsurlarım, öz qəbahətlərini, öz vəhşətlərini söz tufanı içində gizləyib, bizim isə on kiçik qobahotimizi birəni dovə edərcosinə mübaliğələndiriyorlar idi. Bu qədərlə do iktifa etmoyib adətən qosdi-iftiralarda bulundular. Əwəla, Həsən bəy və Fərrux bey kibi hər növ şaibədon bərra bulunan vücudi-pakları lokədar etmək istədilər, müvəffəq olunmayınca Əhməd boyə müsəllot oldular. Zavallı Əhmod bəy, bir zolaleti-ümu- miyyə notıcosi olan Bakı müqatilosi əsnasında öz hayatını təhlükəyə qoyaraq, öz vücudunu borbad edərcosinə tərəfeyni banşdırmaq üçün ciddü cəhd etdiyi, geceyi-gündüzüne qatıb o halda nitqlər iradı, məqalolər təhriri ilo məşğul bulunmuş olduğu halda, keçənlərdə guya fəsad çıxarmaq üçün Qarabağa getdiyini yazan qəzetə, ermeni qəze- təsi degilmi idi?..
Əwəla, Əhmed boyin bir an Bakıdan bir tərəfə ayrılmadığına crməni və müsəlman bütün Bakı comaəti şahiddir. Saniyən, Əhməd bəy öz vətəni bulunan Qarabağa getmiş olsa dəxi, “Mşaq” qəzete- sinin iftira değil, hetta on cüzi bir sui-zənndo bele, bulunmağa nə hoqqi ola bilir?\ Əhməd kibilərin bulunduqlan, daha doğrusu, hökm və nüfuzları cari olan yerlərdə sedayi-nifaq degil, ahongi-sülh, vifaqi-təninondaz olacağı gün kibi aşikar ve müheqqəqdir. Hər nə hal isə biz böylə şəxse aid iftiralara zaten əhomiyyət verənlərdən degılız. Əsıl məsələ ümumimı'zə, ümumtürk və müselmanlara aid iftiralardır ki, bəzi ermoni mühərrirləri bu növ iftira vo böhtandan dəxi çəkinmədilər. Guya ümum müsolmanlar, yəni üç yüz milyondan ibarot müsolmanlar ittifaq və ittihad edib bu günlərdə çəgirtgə kibi qanadlamb uçacaq və Rusiya ilə Avropanın üstüno töküləcək və Qərb mədoniyyətini bolkə də bütün xristian alemini bağı ilə, bağ- çası ilə, ekiniyle, əhalisiylə yeyib yetəcoklərmiş. Buna da guya indıyə qodər ermonilor mane olduğundan, ittihadi-mozkurun mərkəzi olan bir nöqtədon, İstanbuldan, Kabilden, ya Bombeydən crmənilərin qətli-amminə dair bir barmaq işareti çekilmiş imiş!..
Bu sözler iftira olsa dexi qayet safi-derunane, sadodilane, ade- ten tiflanə bir iftira olduğu aşkardır. Ay müherrir, ay Nikoksof pan- islamizmə ləfzini icad edonlər şərqlilər degil, qorblilordir, çünki, zatən müttəhid və müttəfıq bulunan, hər gün qütbi-şimal idon qütbi- cənubiyə qədər, Amerikadan Avstraliyaya qeder dua vo niyazlarını dərgahi-əhədiyyətə isal üçün gündə beş kərrə səlat esnasında üzlərini eyni nöqtəyə çeviren, hər il hər tərəfdən axın-axın gedib bir əlaməti-ittihad olan heceri-əsvədin, yoni Kəbədəki o binai- müqəddəs ittihadın etrafında tevaf eden, orada ve her yerde bir- birilərini eyni kəlme ile salamlayıb olcykümosselam ile enamül- möminun üxüvveti-dini, alemi-islam o qodor müttehid, o qeder müttofıqdir ki, “panislamizm” kibi bir ecnebi kelmesi icad edib yeniden ittihad və ittifaq etmeye əsla ehtiyaclan yoxdur.
Seni ittifaq və ittihadmı qorxuduyor?.. Biz ise nifaq və şiqaqdan qorxuyoruz! Nifaq və şiqaq deyilmidir ki, sîzlerle bizler arasında bu qeder qan tökülmeyə səbəb oldu?! Bizim Qafqazda bu nifaq, bu oda- vet ve qital yetmiyormuş kibi bir də ümum alemi-islamın içine dexi nifaq düşüb ittihadi-müslimin xatiriniz üçün müxtəlmi olsun, müsli- min yekdiğerinin qanınımı töksün? Siz bunumu istiyorsunuz?.. Xeyr, sizi qorxudan ittihad ve ittifaq değildir!.. Bu zaten min üç yüz seneden beri mövcuddur. Qəribedir aranızdaki qitalın sebebi cehalet, qef- let ve zəlalet olduğu müheqqeq ikon, ermenilerin ekseriyyetinco dexi müheqqeq iken, siz her nedense alemi-islamın ittihadından degil, xabi-qəflətdən oyanıb, təriqi-təməddün və maarife sülukindən qor- xursunuz! Sizi təlaşa salan zenn cdiyoram bu cehetdir. Size Tehranm “inci saçan fevvarenin yanında xabide”, daha doğrusu xabi-qeflətde qalmasımı lazımdır! Əger siz, Nikoksov, o qədər balalara pervaz ede bildiniz, o qedər bülendi-amalə nail oldunuzsa, elbette, yalnız ermenilerin degil, xristianlann degil, bütün alemi-insaniyyetin xeyirxahı, bütün cahani-beşeriyyotin telebkari-saadeti olmanız icab ederdi. O halda iki-üç yüz milyon əhaliyi-islamiyyenin xabi-qefletden bidar olub teriqi-elm vo merifetde teyi-menazil etmesi ne üçün sizi qorxu- duyor ve bu halı bir tohlüke, bir xətər şeklinde tərif ve tövsif etmeye sizi ve sizin kibilerin no haqq ve selahiyyetiniz var?.. Sizin qorxu ve telaşınızla qanuni-tobiete sedmi çekilecek zenn ediyorsunuz? Ve ya siz bütün Avropayi telaşa düşürmekle bizi tehdid etdiyiniz üçün, biz: -Xeyr, əsteğfürullah, qelet etdik. Biz ne alemi-islamın sülh ve insaniyyet dairesinde ittihadını arzu eder ve no de bu alomin xabi- qefletdən oyanıb envari-medeniyyetle münəwer olmasını isteriz, - deyenlerdenmiyiz, zenn ediyorsunuz? Ve bütün Şerq dexi oyandığı halda, sizin qorxunuzdan: “Qorxma, qorxma hənuz oyanmadıq”mı deyəcək?.. Xeyr, xeyr, sizin və bizim və ümumi-insaniyyətin nicat və səlaməti-bidaridə həqqi bilməkdə, nuri-maarifdə, tərəqqi, temeddün və təkamüli-daimidədir. Etıqadımızca, ancaq bu vəsaitlə insanlar, millətlər, din və məzhəblər arasından nifaq və şiqaq, ceng və cidal fosx oluna biləcəkdir!.. Bundan sonra yekdigərimizin zəmm və mədhində bulunacağımıza, hər tərəfin söz bilənləri, söz anlayanlan, əli qələm tutanları öz milletinin dəfı-cəhlinə, kosbi-maarif etmosinə, tərəqqisino çalışsın. Yoxsa bihudə bir ağız, ya qələm qovğası ilə vəqt kcçirmiyolim, nafilə yerə yekdigərimizin qeybətini etməyəlim. İştə sözlərimizə dəlil olmaq üzrə bugünkü nüsxəmizdə dəxi şüəramızdan müəllim Mirzə Həsib Qüdsinin xalqımızı sülh və vifaqə dəvət edən bəliğ bir şerini nərş ediyoruz. Qeyrət, vətəndaşlar, qeyrət!.. Çalışalım ki, Bakı və İrəvan hadisələri kibi çirkin şeylər yaddan çıxsm, hətta səhayifi-tarixiyyomizdən belə silinsin!..
Maarifə, təməddünə, təkamül və təaliyə çalışalım, vəqtimizi qaib etmiyəlim, çünki yol uzundur, yoxuşdur, arizəlidir!..
Həyat”, 1905, N°2l