Azim Suyun - O‘zlik

Milliy o‘zligini bilmagan millatlar boshqa millatlarga yemish bo‘lgay.

(Mustafo Kamol Otaturkning maqbarasi devoridagi yozuvlardan.)

Ming eshitgandan bir ko‘rgan a’lo, deb bekorga aytmaslar ekan. Turkiyaga bir haftalik safarim va unda ko‘rganlarim bisyor kitoblardan o‘qiganlarimdan, so‘nggi paytlarda borgan, kelgan do‘stlarimdan eshitganlarimdan albatta, ma’qulroq kechdi desam xato qilmagan bo‘laman.

Moskvaning Sheremetevo qo‘nalg‘a (aeroport)sidan ko‘tarilgan uchoq (samolyot)imiz uch yarim soat deganda Istanbulga qo‘ndi. Uchoqda asosan markazliklar edi. Ular katta-katta safar to‘rvalarini sudrashib (keyin bilsam, chayqovchilikning uyini kuydiradiganlar shunday uchoqlarni to‘ldirishib qatnar ekanlar) apil-tapil tushib ketishdi. Uchoqda o‘nga yaqin odam, bir qozoq bovurdosh akademik va men qoldim. Biz Anqaraga havo yo‘lini davom ettirishimiz kerak edi. «Turkiy uluslar she’riyatida turk tili» mavzusida bo‘ladigan xalqaro to‘plandi (simpozium)ga shoshilardik.

Uchoq oynagidan qo‘nalg‘aga qarayman. Yosh-yosh yigitlar qora shim, qora tufli, oq ko‘ylakda galstuklar taqishib xizmat qilishib yurishibdi. Hayron bo‘lib akademikka qaradim. U menga bu odatiy hol: «Turk qardosh o‘ta madaniyatli xalq» ekanligini tushuntirishga tushdi…

Anqara qo‘nalg‘asida Turkiya Yozarlar Birligi (Turkiya Yozuvchilar uyushmasi)ning mas’ul kotibi Safar Qutlug‘ xushkalom bilan kutib oldi. O‘, ularning xushkalomligi… Bu haqda Turkiyaga borib kelgan bir necha adiblarimiz ko‘p yaxshi so‘zlar yozishdi. Bari to‘g‘ri. Biz juda qo‘pollashib ketganmiz. Butun safarim davomida baqirish-chaqirishlarni, jerkish, so‘kish, bir-birini haqoratlashlarni, yo birov-biroviga qo‘llarini bigiz qilib gapirishlarni, tupugini sachratib og‘iz ko‘pirtirishlarni ko‘rmadim. Kattayu kichik, yoshu qari tengdek. Bir-biriga aytilgan so‘z: qonun! Yo bor, yo yo‘q. Hammasi ohista, hurmat bilan aytiladi. Lafz, va’da — qonun! Bir ishni «xo‘p» deb bajarmaslik jinoyatga teng.

Turkiya Yozarlar Birligi Bosh Boshqoni (birinchi kotibi) doktor Mahmat Do‘g‘on meni xuddi eski qadrdoniday quchoq ochib kutib oldi. Yozuvchilar Birligining boshqa barcha mas’ul kishilari: Chetin Bavdar, Ahmed Qoratemir, Mahmat Kamol, Bayram Bilda To‘qal, Ismoil Hoji Fattoh ham yuzlarini yuzlarimga qo‘yib qo‘rishdilar (ularda shunday odat bor ekan). Barchasi O‘zbekistonda mustaqillik e’lon qilinganligi bilan qutlashdi.

— O‘zbekiston mustaqilligini Turkiya tan olmayapti-ku, — dedim men. Mezbonlar hozir Turkiyaning hamma joyida, ayniqsa, ziyolilar o‘rtasida gap shu haqda ketayotganligini, qizg‘in bahslar bo‘layotganligini aytishdi. Keyingi kunlarda esa bunga o‘zim guvoh bo‘ldim.

Turkiya Yozarlar Birligining rasman 500 a’zosi bor. Ammo Turkiyada ham O‘zbekistondagi kabi yosh yozuvchilar, shoirlar, olimlar ko‘p. Ular Birlikda tez-tez yig‘ilishib turishadi. Ko‘plab anjumanlar, suhbatlar o‘tkazishadi. Faqat bizdagi yanglig‘ «yoqabo‘g‘ishlar» yo‘q. Millat, Turkiya davlati, turkiy xalqlar taqdiri to‘g‘risida ko‘p qayg‘uradilar. Kattalar yoshlarga, yoshlar kattalarga o‘ta izzat-ikrom bilan o‘z fikrlarini izhor etadilar.

Turkiya Yozarlar Birligiga O‘zbekistondan rasman tashrif buyurgan birinchi shoir men bo‘lib chiqdim. Mening borishim munosabati ila turk yozuvchilari, ziyolilari, televizon, radio jurnalistlari, gazetachilar, noshirlar, oddiy kitobxonlar yig‘ilishdi. Ular O‘zbekiston, umuman Turkiston hayoti, xalq turmushi, hozir kechayotgan milliy uyg‘onishlar bilan juda qiziqdilar. Men mezbonlarning barcha savollariga baholi qudrat javob berdim. O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi, yozuvchilarimiz faoliyatlari haqida, O‘zbekiston, o‘zbek-turklari to‘g‘risida so‘zlab berishga to‘g‘ri keldi.

Men bitta narsaga amin bo‘ldimki, ijodkor hamma joyda mas’ul, javobgar. U o‘z xalqining ovozi! Ijodkor hech qachon xato qilishi mumkin emas! Tabib xato qilishi — bemor o‘limi. Ijodkor, g‘oyashunos xato qilishi millat tanazzuliga sababchi bo‘lishi mumkin!

Bu fikrlar Anqara universitetidagi «Turk o‘choqlari» jamiyatidagi uchrashuvlarda ham, «Turk yurti» darg‘isining umumiy nashriyot mudiri, «Turk o‘choqlari» Anqara sho‘basi boshqoni, doktor O‘rxun Qovunchi, G‘oziyon universiteti til-adabiyot fakulteti mudiri, doktor Mustafa Esan uylaridagi shaxsiy suhbatlarda ham meni aslo tark etmadi.

Turkiya Yozarlar Birligi Bosh Boshqoni Mahmat Do‘g‘on ham uyiga taklif qildi. U 14 yildan buyon Yozarlar birligiga rahbarlik qiladi. Uning turk millati uchun qilayotgan xizmatlari beqiyos. Xususan, Turk «So‘zlik» (izohli lug‘at)i, boshlang‘ich sinflar uchun yaratilgan «Ilk so‘zlik»i, tarixga oid ko‘plab ilmiy ishlari tahsinga loyiq.

Turkiyada mamlakat tarixi juda ehtirom qilinadi. U yoshlarga jiddiy tarzda o‘qitiladi.

Turk madaniyati boshqonligi (ministrligi)ning etnografiya muzeyida bo‘ldim. Bu muzey xodimlari bilan O‘zbekistondagi tarixiy muzeylarimiz xodimlari, tarixchilarimiz, arxeologlarimiz uzviy aloqada bo‘lishlari kerak ekan, deb o‘ylab qoldim. Chunki Turkiya turklari va Turkiston turklari tarixi bitta ekanligi ushbu yerda yaqqol o‘zligini namoyon etadi. Umuman, turkiy xalqlar tarixi birgalikda yaratilishi zarur! Bu yerda juda ko‘plab nodir qo‘lyozmalar ham saqlanadi. Kim biladi, deysiz, Turkiston — O‘zbekiston tarixiga oid kitoblar ular orasida ham bordir… Anqara qal’asi — eng qadimgi Anqara. Bu qal’a ne-ne janglarning, savashlarning guvohi bo‘lgan. Ehtimol, Amir Temur ham ushbu qal’a tepasiga ko‘tarilib, butun Anqarani tomosha qilgandir, o‘zicha g‘urur tuygandir… Amir Temur va Boyazid Yildirim jang qilgan katta maydon — sayhonlikning bir qismida hozir Anqara qo‘nalg‘isi (aeroporti) joylashgan. Mashhur «fil jangi» shu yerda kechgan. Umuman, Temur nomi bilan bog‘langan joylar Anqarada anchagina. Ikki jahongir janglari haqida suhbatlashib, buyuk g‘ofil bobolarimiz, deb kulishdik.

Anqara hisoriga (qal’a) Mahmat Do‘g‘on, bulg‘or-turk shoiri Ali Bayram, Turkiya shoiri Ali Oqbosh va kamina ko‘tarilib bordik. 3 million nufuzga ega Anqara poyimizda…

Ali Bayram she’r boshladi:

Anqara, Anqara, qarodir toshing,
Qartollar yuvoshi (uyasi) egolmas boshing,
Sen bo‘lding jon uyi buyuk savashning,
Senga inonmoqqa keldik, Anqara…

Navbatni Ali Oqbosh oldi:

Anqaraning tashina boq,
Ko‘zlarimning yoshina boq.
Dushman biza bosh qoldirmish,
Shu falakning ishina boq…

She’rxonlikni men davom ettirdim… Yana bir hamrohimiz Bayram Bilg‘a To‘qal Go‘ro‘g‘li (Ko‘ro‘g‘li) dostonlaridan kuylab yubordi…

Oh, bu she’rlar, qo‘shiqlar, dostonlar, kuylar — bir butun, bir millatning jon tomirlaridir!

Bir butunlikni men hamma joyda his qildim, eshitdim, ko‘rdim. Bekorga turk dehqoni ulug‘ turkistonliklar haqida «tili-tilimga to‘g‘ri, dini-dinimga, dili-dilimga to‘g‘ri» demaydi-da!

Ana shu tuyg‘u Xo‘ja Bayram Vali ziyoratgohini tavof qilganimda ham, 50000 kishi bir paytda namoz o‘qib turib ketadigan Xo‘jatepa jomesida ilk marta namozxonlar bilan birga joynamozga bosh qo‘yganimda ham menga yo‘ldosh bo‘ldi.

Bugungi Turkiyaning g‘allachilik viloyati va juda qadim madaniyatining beshigi bo‘lgan Ko‘nyoga safarim 23 oktyabrning tongidan boshlandi. Anqaradan chiqish bilanoq Qrim qirlarini, tog‘larini eslatuvchi manzaralar namoyon bo‘ldi. Yashil o‘rmon… keyin Nurota, G‘allaorol dasht adirlarini yodga soluvchi yerlar… Ammo Ko‘nyo shahri… yana mo‘jiza!

Ko‘nyo safarini har qanday sayyoh Jaloliddin Rumiy maqbara-masjidini ziyorat qilishdan boshlashi aniq. Bilmadim, men shunday qildim. Buyuk shoir maqbarasini, uning salaf-xalaflari ziyoratgohlarini, mavlavilar xonaqohlarini ko‘rish baxtiga muyassar bo‘lganimdan ko‘zlarimga yosh keldi. Jaloliddin Rumiy chashmasidan suv ichdim, «Soqoli sharif»ni (Muhammad Payg‘ambar soqolidan bir ulgi solingan sadaf sandiq, undan hamisha gul hidi taralib turadi) tavofladim.

Har bir dunyo kishisi Samarqand, Buxoro, Xiva kabi shaharlarni ko‘rishi kerak bo‘lganidek, Turkistondagi Ahmad Yassaviy qabrini ziyorat qilishi lozim bo‘lganidek, bu joylarni ham faqat ko‘rishi, ziyorat etishi kerak. Ming yozganing bilan ta’rif-tavsifini keltirolmaysan! Shoirlarning qalami ojizligi shu yerlarda bilinib qoladi!

Ko‘nyoda Turkiston mujohidlaridan Anvar poshsho sarkotibi, shoir (marhum — 1976 yil) Ahmad Xokining bir to‘rtligini yozib oldim, ya’ni ul demishki:

Men xokiyam, nor (anor) istamam,
Aldaguvchi yor istamam.
Vayrona qolsin bu ko‘ngil,
Ta’mira me’mor istamam.

Men qatnashadigan simpozium bahorga qoldirilibdi. Sababi: kutilmaganda milliy palataga deputatlar saylovi boshlanibdi. Turkiyada saylov payti har qanday anjuman, yig‘ilishlar to‘xtatilar ekan.

Darvoqe, men saylov nima ekanligini ko‘rdim. Demokratiya nima ekanligini ko‘rdim. Hozir Turkiyada olti yirik partiya mavjud. Shulardan milliy palataga 450 deputat saylanadi. Qaysi partiya 51 foiz deputat chiqarsa, o‘sha hukumat tuzib, mamlakatni boshqarishga kirishadi. Davlat boshlig‘i — prezident. U parlament a’zolaridan saylanadi, parlament qabul qilgan qonunlarni e’lon qiladi, xalqaro ishlarda Turkiya davlati nomidan ish ko‘radi. Va u oliy bosh qo‘mondonlik vazifasini bajaradi.

Saylovlarda xalqqa keng erkinlik, demokratiya berilgan. 18 oktyabr kuni, ya’ni saylovdan ikki kun oldin «To‘g‘ri yo‘l» partiyasining Anqara Bosh maydonida saylovchilar bilan bo‘lgan uchrashuvida qatnashdim.

Bir paytlar Anqara valisi bo‘lmish Navdod Tanduan nomidagi Bosh maydon odamlar bilan tirband. Hamma tarafda: binolar peshtoqlarida, daraxtlarda, mashinalarda, odamlar qo‘llarida Turkiya bayroqlari hilpiraydi.

Son-sanoqsiz joylariga nomzodlarning suratlari osilgan. Nomzodlarni tashviqot qilguvchi ro‘znomalar, varaqalar sotilmoqda. Shirin-shakar sharbatlar, suvlar, har xil yeguliklar serob. Birovning birov bilan ishi yo‘q. Hatto sakkiz, o‘n qavatli binolar ustlarida odamlar… Maydon o‘rtasiga o‘rnatilgan maxsus «so‘ri»dan nomzod va uning ishonchli vakillari joy olgan. Ular mikrofonda birin-ketin so‘zlaydi. So‘zlari Buyuk Turkiya davlati haqida, buyuk turk xalqi haqida, millat kelajagi barqarorligi haqida. Yo falak! Butun maydon ahli qo‘llarini ko‘tarishib «Yashasin buyuk Turk millati!», «Buyuk Turkiya omon bo‘lsin!» kabi kalimalarni bir zarb bilan hayqirib takrorlashadi! Ana xalq, ana millat!

Biz O‘zbekistonda xalqqa, demokratiyaga ishonishimiz kerak. Mustaqillik yo‘llarida erkinlik juda-juda zarur! Ayniqsa, so‘z erkinligi — zaruriyat!

Turkiya saylovlari haqida ko‘p o‘yladim. Har bir partiyaning o‘z dasturi bor. Har bir nomzodning-da, o‘z dasturi… Ularning barchasida xalq farovonligi uchun kurash… Holbuki, mamlakatda hamma narsa bor. Magazinlar meva-chevalar, yeguliklar bilan tirband, kiyim-kechaklar, mol-hollar oshib-toshib yotibdi, bozorlarda jondan boshqa hamma narsa topiladi.

Bu yerda inson yashashi uchun barcha qulayliklar mavjud. Uyda turib dunyoning istalgan joyi bilan istalgan paytda telefon orqali gaplashish mumkin. «Turkiston» jamiyati prezidenti, «Turkiston» darg‘isi (jurnali) muharriri mohir jarroh, do‘stim Ahad Andijon uyidan, ya’ni Istanbuldan Toshkentga — uyimga telefon qilsam, Oygulxon shoshib qoldi. U «rostdan Istanbuldan qo‘ng‘iroq qilayapsizmi?» deb qayta-qayta so‘radi. Bilmadim. Ahad Andijon ayolining ovozini eshitmaganda uning xayolidan nimalar kechardi?

Istanbul… Bu shahar haqida ko‘p o‘qigandim. U Marmara dengizi va Bosfor bo‘g‘ozining past-baland sohillarida joylashgan. Osiyo va Yevropani Bosfor bo‘g‘ozi ustiga qurilgan ikki ulkan ko‘prik tutashtirib turadi. Usmonli turklar saltanatining poytaxti bo‘lgan Istanbul bugungi kunda ham Turkiyaning eng katta mo‘jizaviy shahri hisoblanadi. Istanbulda 500 dan ortiq masjid, shuningdek, saroylar, ibodatxonalar, favvoralar mavjud. Sulaymoniya, Boyazid, Ahmadiya, Ko‘k masjid, Shahzoda masjidlari, Ayo Sofiya jome’ masjidi shular jumlasidandir. Ularning minoralari osmonni ko‘zlab tik turgan raketalarni yodga tushiradi…

Biz bugungi kunda bozordan bezillab qoldik. Afsuski, bizning bozor hali bozor emas. Istanbuldagi Boyazid bozoridan nima borligini emas, nima yo‘qligini qidirish kerak. E, voh, bizning bozorlar qachon to‘lar ekan? Ahli tijorat chayqovchilikdan qutulib, qachon haqiqiy savdo sohiblari bo‘lar ekan? Qachon?

Ahad Andijon hamrohligida butun Istanbulni aylanib yurar ekanman, ona O‘zbekistonim, uning bugungi aftoda holi aslo ko‘z o‘ngimdan ketmadi.

Ha, erk taqchilligi bor joyda hamma narsa taqchil! Hamma narsa davlatniki degan joyda xalq yupun, och, qashshoq, gado! Ha, shaxsiy manfaat bo‘lmagan joyda yuksalish, taraqqiyot yo‘q! Bugun buni barcha tushunishi kerak. Xususiyatlashtirishdan qo‘rqmaslik kerak! Turkiyada yer dehqonniki, suv dehqonniki, lekin bizdagidek faqat tilda va qog‘ozda emas! Mustafo Kamol Otaturk «Millat ulug‘i kim?» degan savolga Sulton Salim (XVI asr) so‘zi bilan «Dehqon» deb javob bergan.

Xullas, Turkiyada hamma narsaga faqat davlat emas — xalq xo‘jayin! Hozir hatto temir yo‘llarni ham davlat tasarrufidan chiqarish masalasi ko‘rilmoqda ekan.

Istanbulda ko‘plab turkistonliklar yashashadi. Hammasi o‘ziga to‘q, boy-badavlat, O‘zbekiston mustaqilligini eshitishib, boshlari osmonda.

…Zargarlik mollari sohibi Shavkat Oynural xonadoni. Bu xonadonda Jamol Kamol, To‘ra Mirzo, Tohir Qahhor, «Bahor» ansamblining bir guruh raqqosalari ham mehmon bo‘lishgan ekan. Shavkatjon ularga ko‘pdan-ko‘p salom yo‘lladi. Men Istanbulda Shavkat Oynuraldek ajoyib do‘st topganimdan quvondim.

Umuman, Turkiyada ko‘p yaxshi kishilar bilan suhbatlashdim, ko‘pchiligi bilan do‘stlashdim. Yosh adib, Turkiya Yozarlar Birligi mukofoti sovrindori Shukuri Qoracha, yugoslaviyalik turk shoiri, yozuvchi va rassom Adham Baymoq, yozuvchi Orif Oy, televizion jurnalisti Ne’mat Jamol, bo‘lajak fan doktori Yoqub Dilmurod o‘g‘li va boshqalar bilan maktublar yo‘llashib turishga ahdlashdik.

Turkiyada, ayniqsa, bitta narsadan behad sevindim. Buni o‘zimcha O‘ZLIK deb atadim. Men hamma narsada o‘zlikni ko‘rdim, hamma narsada o‘zlikni his qildim. Bu o‘zlik Turkiyani dunyoga olib chiqqan, bo‘y-bastini ko‘rsatgan. Kelajakka esh qilgan. O‘zlik, bu mahdudlik emas. Bil’aks, o‘zlik dunyoviydir!

Turkiyaning ilk poytaxti bo‘lmish Bursa shahrida Turkiya davlat rahbarlaridan biri, ya’ni janob Kanon Evren «Turkiya — dunyo turkligining so‘nggi qal’asidir!» degan ekan. Ha, Turkiya «so‘nggi qal’a» bo‘lib keldi. Ammo, inshoolloh, XX asr tongida so‘nggi qal’a bo‘lib qolmagay! Uning safiga o‘zligi bilan O‘zbekiston va butun Turkiston qo‘shilgay! Mazlum turk qal’alari qo‘shilgay! Omin!

«O‘zbekiston adabiyoti va san’ati», 1991 yil 8 noyabr.

Elif Yavaş - Katre-i Aşk

    Edebî değer taşıyan kitapları severim ve baş tacımdır. Meslek Lisesinde ek ders karşılığı İngilizce Öğretmenliği (Görevlendirme) yaparken bulunduğum o lisenin kütüphanesinden farklı, yepyeni, bağış yapılan tertemiz kitapları seçip okumayı çok severdim. Yıllara meydan okuyan eseri, Şems-i Tebrizi’nin “Katre-i Aşk” kitabını da ilgiyle okuyup hoşuma giden kısımları not almıştım. Bir köşede bekleyen notlarınız günü gelince köşe yazınıza konuk oluyor. Okurlarımla da bilgi paylaşımından istifade etmek istedim. Elif Şafak’ın Aşk romanındaki Mevlana’dan yorumlanan özlü sözler Katre-i Aşk’ı çağrıştırır gibi. Tebrizi’nin eserinde de anlamlı sözler kurallar hâlinde listelenmiş, özlü sözler toplamda 40 kuraldan oluşan cümlelerden oluşuyor.

     Kitaptaki 28. Kural: “Kader, hayatımızın önceden çizilmiş olması demek değildir. Bu sebepten ‘ne yapalım, kaderimiz böyle’ deyip boyun bükmek cehalet göstergesidir. Kader yolun tamamını değil, sadece yol ayrımlarını gösterir. Güzergâh bellidir ama tüm dönemeç ve sapaklar yolcuya aittir. Öyleyse ne hayatının hâkimisin ne de hayat karşısında çaresizsin.”

     Kadere yükleriz her şeyi nedense. Kaderi çizen, o yolu zikzak yapan kişinin kendisidir. Ameller niyetlere göredir ne de olsa. Doğru anahtarı doğru kilitle buluşturup doğru kapıda seçip yaparak doğru yola ulaşırsak leziz sonuçlarla mükâfatlanır geleceğimiz. Kaderi kendi ellerimizle yoğurur ve gelecek çizgimize aslında şahsen önayak oluruz. An’lar gider anı’lar kalır şu hayatta. Ne ekersek onu biçeriz an misali.

    Hayallerimiz uğruna kapısında pejmürde oluruz şu hayatın, sevme sancısı sürünürcesine hamur kıvamında betimler hedeflerimizi. Yaşam ipleri avuç içimizdedir oysa, kucaklayıp tütsülercesine aşk kokusu bırakmak da kendi elimizde.

Behçet Necatigil - Solgun Bir Gül Oluyor Dokununca

 

Çoklarından düşüyor da bunca
Görmüyor gelip geçenler
Eğilip alıyorum
Solgun bir gül oluyor dokununca.

Ya büyük şehirlerin birinde
Geziniyor kalabalık duraklarda
Ya yurdun uzak bir yerinde
Kahve, otel köşesinde
Nereye gitse bu akşam vakti
Ellerini ceplerine sokuyor
Sigaralar, kâğıtlar
Arasından kayıyor usulca
Eğilip alıyorum, kimse olmuyor
Solgun bir gül oluyor dokununca.

Ya da yalnız bir kızın
Sildiği dudak boyasında
Eşiğinde yine yorgun gecenin
Başını yastıklara koyunca.

Kimi de gün ortası yanıma sokuluyor
En çok güz ayları ve yağmur yağınca
Alçalır ya bir bulut, o hüzün bulutunda.
Uzanıp alıyorum kimse olmuyor
Solgun bir gül oluyor dokununca.

Ellerde, dudaklarda, ıssız yazılarda
Akşamlara gerili ağlara takılıyor
Yaralı hayvanlar gibi soluyor
Bunalıyor, kaçıp gitmek istiyor
Yollar, ya da anılar boyunca.

Alıp alıp geliyorum, uyumuyor bütün gece
Kımıldıyor karanlıkta ne zaman dokunsam
Solgun bir gül oluyor dokununca.

Ataol Behramoğlu - Yaşadıklarımdan Öğrendiğim Bir Şey Var

   Yaşadıklarımdan öğrendiğim bir şey var:
   Yaşadın mı, yoğunluğuna yaşayacaksın bir şeyi
   Sevgilin bitkin kalmalı öpülmekten
   Sen bitkin düşmelisin koklamaktan bir çiçeği

   İnsan saatlerce bakabilir gökyüzüne
   Denize saatlerce bakabilir, bir kuşa, bir çocuğa
   Yaşamak yeryüzünde, onunla karışmaktır
   Kopmaz kökler salmaktır oraya

   Kucakladın mı sımsıkı kucaklayacaksın arkadaşını
   Kavgaya tüm kaslarınla, gövdenle, tutkunla gireceksin
   Ve uzandın mı bir kez sımsıcak kumlara
   Bir kum tanesi gibi, bir yaprak gibi, bir taş gibi dinleneceksin

   İnsan bütün güzel müzikleri dinlemeli alabildiğine
   Hem de tüm benliği seslerle, ezgilerle dolarcasına

   İnsan balıklama dalmalı içine hayatın
   Bir kayadan zümrüt bir denize dalarcasına

   Uzak ülkeler çekmeli seni, tanımadığın insanlar
   Bütün kitapları okumak, bütün hayatları tanımak arzusuyla yanmalısın
   Değişmemelisin hiç bir şeyle bir bardak su içmenin mutluluğunu
   Fakat ne kadar sevinç varsa yaşamak özlemiyle dolmalısın

   Ve kederi de yaşamalısın, namusluca, bütün benliğinle
   Çünkü acılar da, sevinçler gibi olgunlaştırır insanı
   Kanın karışmalı hayatın büyük dolaşımına
   Dolaşmalı damarlarında hayatın sonsuz taze kanı

   Yaşadıklarımdan öğrendiğim bir şey var:
   Yaşadın mı büyük yaşayacaksın, ırmaklara, göğe, bütün evrene karışırcasına    
   Çünkü ömür dediğimiz şey, hayata sunulmuş bir armağandır
   Ve hayat, sunulmuş bir armağandır insana.

Fuzuli - Gazel (Pây-bend oldum ser-i zülf-i perişânın görüp)

Pây-bend oldum ser-i zülf-i perişânın görüp
Nutktan düştüm leb-i lâ’l-i dür-efşânın görüp

Oda yaktım şem’ veş cânım bakıp ruhsârına
Çerhe çektim dûd-i dil serv-i hırâmânım görüp

Gezdirir her yan gözüm eşk üzre bağrım pâresin
Hil’at-i gül-gûn ile rahş üzre cevlânın görüp

Bir zaman geçmez ki dil tîğinden olmaz çâk çak
Açılır her dem tutulmuş gönlüm ihsânım görüp

Gönlümü tenhâlık eylerdi perîşân sînede
Olmasaydı cem’ her yanında peykânın görüp

Bend ü zindân-ı gam ü mihnetten olmuştum halâs
Âh kim düştüm yine zülf ü zenahdânın görüp

Ey Fuzûlî bunca kim tuttun nihan hâl-i dilin
Âkibet fehm etti el çâk-i giribânın görüp

(Fâ i lâ tün fâ i lâ tün fâ i lâ tün fâ i lün)

Muhtarlık

Emmimoğlu aradı, telaşlı bir ses ile

Muhtar adayıyım ben, herkese ilet dedi.

Kalmasın yurt dışında tek bir akraba bile

Herkesi bekliyorum bendendir bilet dedi.

Senin o Belçika’lı gelini de kandır gel

İş yerinden İtalyan şefini de bindir gel

Bu kutsal bir dava de, herkesi inandır gel

Sana güveniyorum bu işi hallet dedi. 

Siz bu kutsal davanın kutsal neferisiniz 

Sizler haçlıya karşı haçlı seferisiniz 

Siz köyün geleceği azmin zaferisiniz

Sizdeki dik duruşu görsün bu millet dedi.

Rakipler görsünler bi, nasıl bizim aile 

Eğer ki kaybedersek yıkılır bu son kale

Ya bir de kazanırsak değme keyfime hele

Çatlasın karşımdaki şu dünkü velet dedi.

Kabakçı der, emmoğlu, abartıyorsun sanki

Alt tarafı muhtarlık, sen uçmuşsun inan ki

Tamam maaşı güzel, gerisi her zamanki

Şu iddiası yok mu, en büyük illet dedi.

Hakiki Kabakçı

2024 Türk Dünyası Kültür Başkenti İçin “Kadim Anev Medeniyeti” Konferansı ve Forumu

 

Anev 2024 Türk Dünyası Kültür Başkenti açılışının ardından 27 Mart 2024 tarihinde Türkmenistan Kültür Bakanlığı, TÜRKSOY, Uluslararası Türk Akademisi ve Türk Kültür ve Miras Vakfı katkılarıyla “Kadim Anev Medeniyeti” uluslararası konferansı düzenlendi.

Konferans öncesinde katılımcılara, Ahal Vilayeti Anev şehri Medeniyet Evinin önünde Türkmenistan tarihi ve kültürünü yansıtan gösteri sunuldu. Türkmenistan ülke yönetiminin Türkmen halkının kültür ve sanatına verdiği önem vesilesiyle her gösterinin bir bayram coşkusuna, festival havasına büründüğü kültürel etkinliklerin bir örneğiyle karşılaşan yabancı ülke temsilcileri, kendilerine gösterilen misafirperverlikten memnun kaldılar.

Medeniyet Evi önünde sergilenen dans, müzik, şarkı ve monolog örneklerinin ardından protokol üyeleri ve katılımcılar ayrı ayrı stantlarda yer alan Türkmen el sanatlarına ilişkin ürünleri inceleme fırsatı yakaladılar. Daha sonra Medeniyet Evinin içerisinde yer alan müzeyi de ziyaret eden konferans iştirakçileri Türkmenistan bölgesinde bulunan arkeolojik eserlerle yakından tanıştılar.

Anev şehrinin tarihi ve arkeolojik önemine ilişkin çeşitli sunumların yapıldığı “Kadim Anev Medeniyeti” uluslararası konferansın açılışında konuşan TÜRKSOY Genel Sekreteri Sultan Raev, Türk kültür tarihi ve medeniyetinde kadim Türkmenistan’a ve onun önemli bir kültür havzası olan Anev’e özel bir parantez açılması gerektiğini belirtti. 

Türkmenistan’ın başkenti Aşkabat yakınlarındaki Anev bölgesindeki kazılarda ortaya çıkmış kadim Anev kültürünün, geçmişin derinliklerinden günümüze taşınan zengin bir mirası ifade ettiğini vurgulayan Sultan Raev, “Eşsiz zenginliği ile günümüzde birçok kişinin hayranlıkla takip ettiği Anev kültürünün kökleri Hititler, Frigler, Lidyalılar gibi eski Anadolu medeniyetlerine dayanır. Sonrasında da gelen medeniyetlerin etkisiyle Roma, Bizans gibi kültürler var olmuştur.  Sonrasında İslam ve Osmanlı İmparatorluğunun etkisiyle bu coğrafyanın kültürel dokusu daha da zenginleşmiştir. Anev kültürünün zenginliğinin geçmişinde işte böyle bir kültürel alışveriş yatmaktadır.

Tarihî İpekyolu üzerinde yerleşen ve son derece önemli bir coğrafyada yer alan Anev bu yüzden tarihin her döneminde dünya uygarlığının beşiği olmuştur. Doğu ve Batı medeniyetlerinin etkileşimi ile evrensel boyut kazanan bu şehir sadece Türk kökenli boylara değil, birçok farklı medeniyetlere ev sahipliği yapmıştır. Böyle bir zengin medeni mirasa sahip olan kadim Anev şehrinin günümüzde dünyaya tanıtılması TÜRKSOY’un en önemli misyonudur.” diye konuştu.

Konferansta Türk Dili Konuşan Ülkeler Parlamenterler Meclisi (TÜRKPA) Genel Sekreteri Mehmet Süreyya Er, Türk Akademisi Başkanı Prof. Dr. Şahin Mustafayev, Türk Kültür ve Miras Vakfı Genel Başkanı Aktoti Raimkulova birer konuşma yaptı.

Türk coğrafyasının basın yayın kuruluşlarının ilgi odağında olan forumun açılış konuşmaları Türkmenistan Bakanlar Kurulu Başkan Yardımcısı Mehricemal Mammedova, Uluslararası Türk Kültürü Teşkilatı (TÜRKSOY) Genel Sekreteri Sultan Raev, Montreal Ticaret Yüksek Okulu Uluslararası İlişkiler ve İşbirlikleri Ofisinden Prof. Dr. Javad Mottaghi, “ITAR– TASS” Genel Müdür Yardımcısı Mikhail Gusman, Rusya Ulusal Televizyon Kanalı Russia 24’ün Orta Asya Muhabiri  Robert Frantsev, İslam İşbirliği Teşkilatı Üye Ülkelerinin Haber Ajansları Birliği Genel Müdürü Mohammed Bin Abd Rabbo Al– Yami, Avrupa Yayıncılık Birliği Eğitim İşleri Daire Başkanı Frédéric Frantz, “Yeni Medya Ağları” adlı platformun kurucularından, ünlü film yapımcısı Akim Mogaji ve Moskova Devlet Üniversitesi, Cumhurbaşkanlığı Akademisi ve Moskova Devlet Uluslararası  İlişkiler Enstitüsü Öğretim Üyesi, RT Televizyon Kanalı Protokol ve Dış İlişkiler Müdürü Anna Belikova tarafından gerçekleştirildi.

TÜRKSOY  İletişim ve Bilişim Daire Başkanı  Salim Ezer’in moderatörlüğündeki “Medya Yoluyla Birlik: Türk Dünyası’ndan Bakış Açıları” başlıklı oturumda TRT Genel Müdür Yardımcısı Hasan Öymez, TRT Avaz Genel Koordinatörü Sedat Sağırkaya, Özbekistan Millî Medya Birliği Başkanı Kudratkhuja Sherzodkhon, Moskova Devlet Üniversitesi, Rusya Cumhurbaşkanlığı Akademisi ve Moskova Devlet Uluslararası İlişkiler Enstitüsü Öğretim Üyesi, “Şarkşinaslar Kulubü” Kurucusu, RT Televizyon Kanalı Protokol ve Dış İlişkiler Müdürü Anna Belikova, Türkmenistan Bilimler Akademisi Mahtumkulu Dil Edebiyat ve Ulusal El Yazmaları Enstitüsü  Modern Türkmen Dili ve Tarihi Bölümü Başkanı Ogulnabat Gochova’nın moderatörlüğünde “Mahtumkulu Firaki’nin Yaratıcılığı ve Dünya Edebiyatı Üzerindeki Etkisi” konulu oturumda Türkiye Cumhuriyeti «Türkmeneli TV» Müdürü Mehmet Hanefi Uzunçam, Kırgız Cumhuriyeti Gazeteciler Birliği Başkanı Abdıkadır Sultanbayev, Kazakistan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı'na bağlı "Teleradiocomplex" Yöneticisi Aldan Nagashybek, Özbekistan Cumhuriyeti Celaleddin Menguberni Vakfı Başkanı, Tarih Bilimleri Profesörü Bekzod Abdurahimov,
Montreal Ticaret Yüksek Okulu Uluslararası İlişkiler ve İşbirlikleri Ofisinden Prof. Dr. Javad Mottaghi’nin moderatörlüğünde gerçekleştirilen “Haberler, İnternet Siteleri, Yapay Zeka – Sosyal Ağların Gelişimi ve Rolü” konulu oturumda Avrupa Yayıncılık Birliği Eğitim İşleri Müdürü Frederic Franc, “ITAR– TASS” Genel Müdür Yardımcısı Mukhail Gusman, Rusya Uluslararası Televizyon ve Radyo Şirketi "MİR" Eğitim Departmanı Başkanı İrina Kuzminskaya, “Big Asia” Medya Şirketi Genel Müdürü Aleksandr Lebedev,
“Yeni Medya Ağları” adlı platformun kurucularından, ünlü film yapımcısı Akim Mogaji’nin moderatörlüğündeki “Filmlerin Televizyon Üzerine Etkisi” konulu oturumda ise Özbekistan Cumhuriyeti Sinematografi Ajansı Genel Müdür Yardımcısı Shukhratulla Rizaev, Uluslararası "Altın Şövalye" Film Forumu Temsilciliği Başkanı Dali Okropiridze, Büyük Britanya "New Media Design" adlı şirketin Müdürü İlhami Ümit Erzurumlu bildirilerini sundular.

Forum Sonuç Bildirisi’nin okunmasının ardından aile fotoğrafının çekilmesiyle sona erdi.

Haber: Milli Güç

Mustafa Nejat Sefercioğlu (Seferî) - Gazel (Kalmaz)

 

Dert etme letâfet gül-i gülzâra da kalmaz

Güller sökülür gül bahçesi hâra da kalmaz

Vuslat gözeten bülbül-i şeydâ keder etme

Gül soldumu gör vuslatı ısrâra da kalmaz

Bülbül bilemez goncaların var mı vefâsı

Ol gonca dehen bülbül-i zâra da kalmaz

Hiç gam yeme âşık boş yere hüsrâna kapılma

Bir gün bu güzellik solacak yâra da kalmaz

Gül çehreyi sarmış o siyah saçları yârin

Aldırma gülün goncası mâra da kalmaz

Hep yok yere dil dökmede cânâna o iblis

Kavlinde sebat etmez o ağyâra da kalmaz

Davran Seferî aşkını deryâlara anlat

Bir gün bu rivâyet biter eş’âra da kalmaz.

(İstanbul, 24.09.2023)

Mahir Ünlü - Buhârâ-yı Şerîf (Şerefli Buhara)

 

Buhara’ya Taşkent’ten karayoluyla gitmek meşakkatli fakat keyif vericidir. Meşakkatlidir çünkü Özbekistan’da yaz ayları sıcak geçer. Güneş insanı kavurur. Keyif vericidir, sebepleri saymakla bitmez: Yolda karşılaşacağınız dost insanlar, Semerkand’dan geçecek olmanız, mübarek topraklara ve yüce makamlara çilesiz erişilemeyeceğine olan inancınız… İsterseniz uçakla da gelebilirsiniz ama karayolunun zevki başka. Ne de olsa insan ayağının yere bastığını hissediyor.

Buhara; Orta Asya’nın en eski şehirlerinden biri ve İslamiyet’in Mekke ve Kudüs’ten sonra gelen üçüncü önemli merkezi. Müslümanların Roma’sı. Dini ilimlerinin öğretildiği en büyük medreselerin bulunduğu şehir. Buhara’nın tarihi Büyük İskender’den önceye uzanır. İbn-i Sina gibi tıp âlimlerinin yanı sıra büyük hadis âlimi İmam Buhari, Şah-ı Nakşıbend Bahaeddin Buhari ve daha birçok âliminin yetiştiği tarihi bir şehir. Yıldırım Bayezid’in damadı Emir Sultan da Buharalı. Doğup büyüdüğüm Kastamonu ilimizin Şenpazar ilçesini kuran Şir Ali Bani de... Tarihimizde ve kültürümüzde şerif (şerefli) unvanı olan şehirler vardır. Bu şehirler; üzerinde yaşattığı insanları, yaşanan olayları, manevî zenginlikleri veya mücadeleleri sebebiyle mübarek olarak kabul edilmişlerdir: Mekke-i Mükerreme, Medine-i Münevvere, Kudüs-i Şerif, Şam-ı Şerif ve Buhara-i Şerif mübarek kılınmış şehirlerimizdendir.

Buhara Orta Asya’daki Rus işgaline en uzun süre direnen bölgedir. Ancak, tarih kin tutmak için değil ibret almak için yazılmalıdır. Buhara Emirliği, Kokand Hanlığı, Türkmenler ve Kazaklar hatta Kırgızlar birlik olabilselerdi Türkistan düşmez, milyonlarca Özbek, Kazak, Kırgız, Türkmen canından ve yurdundan olmazdı. Abdülhamid Süleymanoğlu (Çolpan), “Gözel Türkistan, senge ne boldı” diye feryad etmezdi. Hatta bu birlik Azerbaycan ve Türkiye’den de destek görseydi Kırım Tatarları, Ahıska Türkleri ve daha niceleri Cengiz Han’ı aratmayan, tarihin en büyük zalimlerinden biri olan Stalin tarafından evlerinden, yurtlarından, evlatlarından ve canlarından ayrılmazdı. Lakin olmamıştı. Osmanlı, yalnız İran’a sefere çıkarken Türkistan’ı arıyor, hanlara ve beylere selam gönderiyordu. Onlar da kendi aralarında “küçük olsun ama benim olsun” zihniyetiyle hareket ederken geleceği görecek feraset sahiplerinin seslerine kulak tıkamaya devam edecek, kaçınılmaz sonlarını hazırlayacaklardı. Onlar topladıkları hazinelerinden taşıyabildikleri kadarını alıp bir yerlere göçerken geride kalan halk Rus zulmünü bütün acılarıyla yaşayacak, boyun eğmeye mecbur kalacaktı.

Buhara, Özbekistan’ın en zengin doğal gaz yataklarını barındırıyor. Gazlı ilçesinde Ruslar tarafından açılan ilk kuyulardaki rezerv biterken yeni kuyulardan çıkan gaz Özbekistan’ın pamuktan sonraki en önemli ihraç ürünü oluyor. Gerçi altın ve uranyum rezervlerinin de zengin olduğu söyleniyor ama bizim işimiz ticaret değil. Buralara kadar almaya da satmaya da gelmedik. Niyetimiz ata topraklarını, kardeş insanları, mübarek ziyaret yerlerini ve tarihi mekanlarımızı dünya gözüyle görmek.

Temmuz ayının ilk günleriydi ve yaz sıcakları bastırmıştı. Akşam karanlığı çökerken Buhara’ya yaklaştık. Sağda Gucduvan kasabası göründü. Bu kasabayı mutlaka gezmeliydik ama önce geceleyeceğimiz yeri bulmamız lazımdı. Karanlık çökerken Buhara’ya girdik ve Leb-i Havuz etrafında küçücük bir pansiyona yerleştik. Rüstem ve Zühre pansiyonunun Özbek ve Tacik sahipleri bize güzel odalar verdiler. Pansiyon Orta Asya’da varlıklı bir ailenin evi gibi. Taş duvarda çift kanatlı dış kapı. Ortada bir meydan. İki tarafta odalar. Merdivenle çıkılan üst katta yine odalar. Misafirperver Özbekistan halkı için evin çok odalı olması önemli. Misafirlerin kaldığı odalarla ailenin kullandığı odalar arasında avlu var. Özbekler misafire evin bir haftalık yiyeceğini bir öğünde ikram etmeyi severler. Misafir bir kişi bile olsa sofrada boş yer kalmaz. Yemekler, çerezler, tatlılar… “Bunları kim yiyecek” diye etrafınıza bakar kalırsınız. Gece odamdan çıkıp avluda oturmak istedim. Gökyüzünde yıldızlar ne kadar da çokmuş. Küçücük bir çocukken aynı yıldızları köyümüzden de görürdüm. Burada da aynı yıldızları görünce dünyanın ne kadar da küçük olduğunu anladım. Gönlüm bu havada şiir okumak istiyordu. Nedense edebiyatımızda Buhara şiirleri pek yoktu. Varsa da ben bilmiyordum. İstanbul şiirleri yazan Yahya Kemal Beyatlı ve Necip Fazıl Kısakürek, Anadolu şiirleri yazan Faruk Nafiz Çamlıbel, Cahit Külebi ve daha nice şairlerimiz Buhara için, Semerkand için de şiirler yazsalardı. Yahut şair olsaydım da ben yazabilseydim… Çıkıp etrafı dolaşmak için uygun bir gece…

Leb-i Havuz dedikleri ortası havuzlu bir meydan. Bir yanda Mecusilere, Hristyanlara ve Müslümanlara hizmet etmiş bir mabet. Moğol istilası sırasında Buhara yakılıp yıkılmış, otuz bin kişi katledilmiş ama bu mabet toprak altında saklı kalmış. Diğer tarafta Timurîler ve Şeybanîler devrine ait sayısız mescitler, medreseler, hamamlar, kervansaraylar varmış. Bugün bir kısmı müze, bir kısmı da ticari müesseselere mekân olmuş. Bir de tanıdıkla karşılaşıyoruz. Bizim Nasreddin Hoca. Burada eşeğe ters binmemiş ama yüzünde muzip bir ifade var. Buhara’da, Leb-i Havuz denen meydanın ortasındaki havuz gibi seksen havuz varmış. Bu havuzlarda biriken su yaz aylarındaki yakıcı sıcağı serine çevirir, susayan canlılara su, kuruyan bağlara can olurmuş.

Sabah ilk durağımız Seyyid Emir Külâl türbesi ve mescidi. Emir Külâl Seyyid Hamza’nın oğlu. Muhammed Baba Semmasi’nin talebesi ve Şah-ı Nakşıbend Bahaeddin Buhari’nin hocası. Türbede bir hoca Kur’ân-ı Kerim okuyup gelenlerle birlikte merhumun ruhuna dualar ediyorlar. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği devrinde perişan olan mekân yeniden imar edilmiş ve tertemiz. Türbenin dış kısmında dualar ettikten sonra iç kısma giriyorsunuz. İstanbul’daki evliya kabirlerinin bir benzeri. Yirmi otuz metre geride bir mescid. Küçük, sevimli, temiz.

İkinci durak Şah-ı Nakşıbend Bahaeddin Buhari’nin annesinin kabri. Burada adet odur ki kendisini ziyarete gelenler önce hocası Seyyid Emir Külâl’i, sonra annesini ziyaret ederler. Mütevazı bir mekan. Ziyaretçisi çok. Yeni evlenenler, uzaklardan gelenler, Buharalılar…

Şah-i Nakşıbend’in kabri kendi köyünde. Köyün adı Kasr-ı Hinduvân iken kendisinden sonra Kasr-ı Arifân olmuş. Daha kapısına gelmeden kalabalık ziyaretçi toplulukları başlıyor. Girenler, çıkanlar… Karşıdan gelen adamı sanki tanıyorum. O da dikkatle baktığımı görünce yaklaşıp selam veriyor. Urfalı bir kamyon şoförü. Türkmenistan’dan gelecek arkadaşını beklerken bu mukaddes beldedeki mekânları ziyaret ediyormuş. Yol arkadaşlarım Bazarbay Rüstemov ve Hayati Lök Urfalı kardeşimle meşgul olurken rehberimiz Abdülkâdir Bey bana anlatıyor: “Sovyetler devrinde de turist rehberliği yapıyordum. Türkiye’den buralara gelebilen olmazdı ama nasılsa bir Pakistanlı gelmişti. Şah-ı Nakşıbend’in ismini biliyor, Kasr-ı Arifân’a gelip kabrini ziyaret etmek istiyordu. Buhara’nın politbürosu izin vermiyordu. Pakistanlı iş adamının ısrarlı taleplerini ilettiğimde bana ‘burada öyle bir yer yok de’ diyorlardı ama Pakistanlı iş adamının ısrarı karşısında duramadılar. İzin verdiler. Birlikte buraya geldik. O bakımsız, perişan türbenin toprağına düşüp yere kapanan Pakistanlı saatlerce yerde kaldı. Yıllar sonra Cumhurbaşkanımız İslam Kerimov’un misafiri olarak buraya Turgut Özal geldi. Buranın yeniden imar edilmesi için bağışta bulundu ve bu mekân yeniden imar edildi” dedi. Dergâhın etrafı kabirlerle dolu. Bu kabirlerde Nakşibendî büyükleri ve onlara saygı için buraya gömülmeyi isteyen Buhara Emirleri ve yakınları yatıyor. Dergâhın büyük bir mescidi var. Ortada ise Şah-ı Nakşıbend Bahaeddin Buhari’nin sembolik kabri. Dünyada bu kadar kabul görmüş bir veli için oldukça mütevazı. Beyaz mermer lahdin üzerinde bir kitabe. Hepsi o kadar. Abdülhâlık Gucduvânî’den alıp geliştirdiği ilkeleri yaşatmak için milyonlarca insanın kılavuz edindiği büyük veli için büyük sadelik. Bu ilkeler:Vukûf-ı Zamanî (her an kendini yoklamak ve zamanı iyi değerlendirmek) , Vukûf-ı Adedî (dersin sayısına riayet ve gerçek manasını düşünmek), Vukûf-ı Kalbî (kalbin daima uyanık tutmak), Hûş der-dem (her alınan ve verilen nefeste manen uyanık bulunmak, gaflette olmamak), Nâzar ber-kadem (gözün ayak ucuna bakarak yürünmesi, boş şeylere bakmaktan korunmak), Sefer der-vatan (halktan ayrılıp Hakk'a gitmek), Halvet der-encümen (halk içinde ama Hak’la birlikte olmak), Yâd kerd (yaratanın ismini daima tekrarlamak),Bâz geşt (kişinin dilediğini Allah için dilemesi), Nigâh-daşt ( kalbi zararlı düşüncelerden korumak), Yâd-daşt (kendini daima Allah'ın huzurunda hissetmek) tir. Bu ilkeleri yaşayamasa da yaşayanlara olan muhabbetleriyle sünnet olacak çocukları, yeni evlenen çiftleri, uzaktan gelenleri ve yakından gelenleriyle Özbekler, Türkmenler, Dağistanlılar, Çeçenler, Kazaklar, Tacikler… Türbenin müzesinde dergâhın büyükleri ile burayı ziyaret eden devlet büyüklerinin isimleri ve temin edilebilenlerin resimleri. Bahçede bir dut kütüğü. Kuruduğu için kesilmiş. Kökünün Şah-ı Nakşıbend zamanından kaldığı söyleniyor. On dördüncü asırdan kalmış ve yirminci asırda kurumuşsa altı asır... Dut ağacı için oldukça uzun bir ömür. Kim bilir nelere şahit oldu? Muhafazakârlarla ceditçilerin mücadelesi, Rus işgali, bağımsızlık günleri…

Bu kadar uhrevi havadan sonra dünya nimetlerine dönüyoruz: Buhara Emirinin yazlık sarayı şehrin iyice dışında. Atatürk’ün Çankaya’yı, Dolmabahçe’yi bırakıp Yalova’yı seçtiği gibi. Yazlık saray ve müştemilatı ahşapla kâgirin uyumuna zarif bir örnek. Şehrin gürültüsünden kaçmak için yapılmış da olsa sarayda çalışma ve ziyaretçi kabul bölümleri devlet ihtişamı taşıyor. Yüksek ve süslü tavanlar, duvarlar ve mekânlar devleti şehirden sayfiyeye taşımışlar. Odalarda dünyanın çeşitli ülkelerinin devlet adamlarından Buhara Emirliğine gönderilen hediyeler: Çini vazolar, silahlar… Çok aradım ama İstanbul’dan gelen bir yadigâr göremedim. O Buharalılar ki kurtuluş savaşımıza katkıda bulunmak için Ankara’da toplanan Türkiye Büyük Millet Meclisine çil çil altınlarını göndermişlerdi. Hem de Rus işgali kapılarındayken. “Buhara Hükümeti’nin Ruslar aracılığıyla Türk Hükümeti’ne yaptığı 100 milyon altın rublelik yardımdan, Ankara Hükümeti’ne ancak 10 milyon altın ruble ulaşabilmiştir. Ruslar, geri kalan 90 milyon altını, herhalde aracılık ücreti olarak almış olacaktır!” * O Buharalılar ki her yıl Hacca giderken halifenin şehri diyerek İstanbul’u ziyaret ederlerdi. Onlar için Üsküdar’daki Özbekler tekkesi inşa edilmişti. Bunları düşünürken Sarayı gezmeye devam ediyoruz. Bir kenarda at bakarların (seyislerin) odaları. Gözden uzak bir köşede harem. Emir ailesi bu köşede otururmuş. Saray sanki hala kullanılıyormuş gibi bakımlı ve temiz. Bahçede güller, tavus kuşları.

Bizim kaldığımız Buhara eski Buhara. Tarihi dokuyu korumak için yepyeni bir şehir kurulmuş. Sovyet döneminde apartman ve siteler tip projelerle bir örnek yapılırken bağımsızlıktan sonra devlet binalarında milli mimari özelliklerin yaşatılmasına çalışılıyor. Hızla eski şehre giriyoruz. Ark kalesi önündeyiz. Burası kale duvarları içinde bir mahalle ve saraydan ibaret. Rusların işgal öncesi yıktıkları duvar hala yıkık duruyor. Önce müze olarak kullanılan saraya giriyoruz. Yazlık saraya göre muhteşem. Topkapı sarayını gezenlerin yabancılık çekmeyecekleri bir yer. Emirlerin çalışma odaları müze olmuş. Özbekistan tarihine ait el yazması eserler, silahlar, kadın kıyafetleri, erkek kıyafetleri. Bir tezgâh: Bez dokumak için. Kastamonu’nun köylerinde ketenden bez dokunurdu ahşap tezgâhlarda. Adına “düzen” denirdi. Hemen hemen aynısı. Burada pamuk da keten de yetiştiğine göre dokumacılık elbette gelişmişti. Ama el tezgâhları sanayi devrimiyle birlikte sahiplerini fakirliğe mahkûm etmiş, fabrikalara yenik düşmüşlerdi. Sarayın önünde bir taht, bir çapan, bir doppı, bir de kılıç var. Üç kuruşa giyip hatıra fotoğrafı çektirebilirsiniz. Kalenin bir burcu aşağıdaki meydana bakıyor. Emir buradan halkı selamlarmış. Ağır suçların cezaları da aşağıdaki meydanda infaz edilirmiş. Halkın gözü önünde. İbret olsun diye.

Kalenin içinde mescid de var ama Emir Cuma namazı için dışarı çıkarmış. Ark kalesine an yakın mescid Bala Havuz. Ahşap sütunlar üstünde yükselen bir bina.

Biraz yürüdük. Samaniler türbesi. Samaniler İslam dinini Türkler arasında yayarak kendilerinden sonra Maveraünnehir’i idare edecek olan Karahanlıların Müslüman bir Türk devleti oluşuna katkıda bulundular. Burada yatan İsmail Samani yılında Buhara’da doğmuş. 874 yılında Buhara valisinin naibi olan İsmail Samani, 888 yılında bütün Maveraünnehir’in idaresini eline geçirmiş bir hükümdar.

Mir Arap Medresesiyle tarihi Buhara’nın seyrine dalıyoruz. Orta Asya’da mimarinin tipik özelliği: Muhteşem kapıların arkasında mütevazı binalar. Bu medrese 1536 yılında yapılmış. Sovyetler Birliği devrinde de faaliyetine devam etmiş. Halen din görevlisi yetiştiriyor. Özbekistan Müslümanlar İdaresi’ne bağlı. Hücrelerde hocalarla talebeler. Rahatsız etmemek için fazla dolaşmayıp çıkıyoruz.

Mescid-i Kalon ve Minare-i Kalon. 1127 yılında, Karahanlılar devrinde Arslanbek tarafından yaptırılmış. Minarenin yüksekliği elli metre. Çapı yaklaşık dokuz metre. Yanmış tuğladan yapılan minarenin tepesi sarık şeklinde nakışlı bir tarzda inşa edilmiş. Minarenin içindeki tuğla merdivenle şerefeye çıkılıyor. Minarenin şerefesindeki kubbe ve duvarlar akustikle ezan sesini güçlendirecek şekilde yapılmış.

Çeşme-i Eyüb, Eyüp peygamberin hatırasını yaşatmak için kurulmuş sembolik bir makber. Rivayete göre Eyüp peygamber bu susuz yerden geçerken asası ile vurup su çıkarmış. Buraya Emir Timur devrinde çeşme ve sembolik kabir yapılmış.

Bir köşede İmam Buhari abidesi var. Özbekistan Cumhuriyeti bağımsızlığını kazandıktan sonra yapılmış olmalı. Ünlü hadis âlimi İmam Buhari, Emirin çocuklarına özel ders vermeye yanaşmayıp dersinin herkes için olduğunu belirterek idareye ters düşmüştü. Sonunda Buhara’yı terk etmek zorunda kalmış, Semerkand yakınlarındaki bir köye yerleşmişti. Uzun yıllar halkın teveccüh ettiği kabri Sovyetler Birliği devrinde depo olarak kullanılmıştı. Bağımsız Özbekistan’ın ilk Cumhurbaşkanı İslam Kerimov tarafından yeniden imar edilmiştir. Halen türbe, mescid ve yanında Hadis Öğretim Merkezi ile gül bahçeleri içinde hizmet vermektedir. Semerkand vilayeti, Payarık ilçesi, Herteng köyündedir.

On beşinci asırda Emir Timur’un torunu, ilim ve devlet adamı Mirza Uluğbek 1417 yılında Buhara’da bir medrese yaptırmış. Mirza Uluğbek Semerkand’da, Gucduvan’da da medreseleri var. Daha da önemlisi, Semerkand’da kurduğu rasathane ile İslam dünyasında astronomi çalışmalarına verdiği hizmet.

Kuyumcular çarşısını geziyoruz. Doğrusunu söylemek gerekirse altın madenlerinin çok olduğu ülkede altın işçiliğinin ve ticaretinin bu kadar zayıf olacağını beklemiyordum. Hemen dışarıda el sanatları ve milli kıyafetler satılıyor. Özbekistan’ın yazlık baş giyimi doppı. Kışlık olanı ise telpek. Telpek dedikleri bizim kalpak veya papak dediğimiz başlık. Buhara’nın doppıları ve çapanları oldukça süslü. Özbekistan’ın her yerinde sade olan bu kıyafetleri Buhara’dan alıp giyerseniz sünnet çocuklarına dönersiniz. Bu kadar yol gelip de almamak olmaz. Bir doppı, bir çapan, bir telpek ve çay demliği örtüsü alıyorum. Demliğin örtüsü de Buhara işi ve gayet süslü…

Buhara’nın abideleri gezmekle bitmiyor. Nadir Divanbegi medresesinde biraz dinlenip Gucduvan’a hareket ediyoruz. Nadir Divanbegi Medresesi on yedinci asırda kervansaray olarak yapılmış... İnşaat bittiğinde Buhara Emiri İmamkulıhan tarafından mescit ve medrese olmasına karar verilmiş.1914-1916 yıllarında son Buhara Emiri Seyyid Alimhan tarafından tamir ettirilmiş.

Akşam olurken girdiğimiz Gucduvan, küçük bir kasaba. İnsanları çalışkan, meydanları tertemiz. Kasabada ticari hayat canlı. Spor da öyle. Bu kasabanın önemi toprağında yatan Abdülhâlık Gucduvani’den kaynaklanıyor. Kasabaya girdiğinizde Mirza Uluğbek’in o zaman bir köy olan Gucduvan’a 1433 yılında yaptırdığı küçük medrese, önünde Abdülhâlık Gucduvani’nin kabri, köşede mütevazı bir mescid ve alabildiğine uzanan gül bahçeleriyle karşılaşıyoruz. Medrese ve türbenin ziyaretçileri akşam vakti bile kalabalık. Mescidin cemaati de öyle. Akşam yemeğine bir emekli öğretmenin davetini mecburen kabul ediyoruz. Tacik erkek de Özbek kadın da emekli öğretmen. Kızları yüksek lisans öğrencisi. Doktorasını Türkiye’de yapmak istiyor. Arkadaşlarım hallerinden memnun ama ben bu kadar iyi insanlarla daha fazla tanışmak istemiyorum. Yakında buralardan gideceğim ve geride özleyecek çok şey kalması beni her zaman rahatsız etmiştir.

Buhara’da son bir akşam gezintisi yapıyoruz. Sabah erkenden ayrılmak zorundayız. Yöre halkı, evliyanın büyüklerinden Arif Rivigeri’yi, Mahmud İncirfagnevi’yi,Ali Ramiteni’yi ziyaret etmeden ayrılmanın doğru olmayacağını söylese de Buhara’dan ve Özbekistan’dan ayrılıyorum.

…

Bir yıl, tam bir yıl sonra, bu sefer ailece yine Buhara’dayız. Bir yıl önce dar vakitte gezdiğimiz yerleri yeniden gezdik. İlave olarak Çar Minar (dört minareli) medreseye de gittik. Medrese yıkılıp kaybolmuş. Giriş kapısındaki dört minare ayakta kalmış. Aklımda bir yıl önceki seyahatte göremediğim yerler var. Kısmette yoksa çare de yok tabii. Önce Çar (dört) Bekir ve Candar ilçesine gitmeliyim.

Çar Bekir, Candar yolunda orta halli bir medrese-tekke yapısı. Bahçesinde Ebubekir adlı dört Nakşibendi şeyhinin mezarı var. Buhara'nın ilim ve tasavvuf merkezine mahsus havasını burada da teneffüs ediyorsunuz.

Bu kez leb-i Havuz yakınlarındaki Tak-ı Zergeran, Telpekfuruşan ve Tak-ı Sarrafan çarşılarını da gezmeyi ihmal etmiyoruz. Çarşılar akşam da açık. Alışveriş rahat. Biraz pazarlık yapmayı bilmeniz lazım. Bilmezseniz de dert değil. Buhara’nın hatırası için biraz fazla ödeseniz de dert etmeyeceğiniz malum. Çarşı isimleri buralarda Farsçanın ne kadar etkili olduğunu gösteriyor. Bunda Buhara'da Farsça'nın bir kolu olan Tacik dilini konuşan, Türkistan'ın yerli halklarından Taciklerin bir hayli kalabalık olmasının etkisi var. Eski yıllarda Farsçanın, yirminci asırda ise Rusçanın etkisi olmasaydı Özbeklerle her vatandaşımız tercümansız konuşabilirdi. Şimdi ise biraz kelime bilgisi ve telaffuz için kulakların, dilin alışması gerekiyor. Şu halde bile Türkçe bilen hiç kimse Orta Asya’da yolda kalmaz. Özbekistan’da asla. Burada sadece diller değil gönüller de yakın…

Mahir Ünlü - Kitap Tanıtım Yazıları Nasıl Yazılmalı

 

Kitap tanıtım yazısı yazarken ilk aklımıza gelen kitapta karar kılmamız sağlıklı olmaz. Birçok kitabı gözden geçirerek yayın tarihlerini, daha önce tanıtılıp tanıtılmadıklarını öğrenmeli, ilgi alanımıza girip girmediğini, o kitap türünün bize uygun olup olmadığını, kitabı tanıtabilecek donanıma sahip olup olmadığımızı tartmalıyız. Adı her yerde geçen popüler kitapları seçmemiz de doğru olmaz. Çünkü onları tanıtan zaten çoktur. Mühim olan çarşıdaki Yusufları toplamak değil, kuyudan Yusuf’u çıkarmaktır.

Yazımızı yazmadan önce yazımızın ana fikrini belirlemeli, kitabı hangi yönleriyle tanıtacağımızı belirlemeli, yazımızın ayrıntılı bir planını hazırlamalıyız.

Yazı, tanıtım yazısını yazan kişiye ait özgün bir açıyı sistemli ve tutarlı olarak dile getirmelidir. Bu açı, tanıtım yazısı yazanın kitabın bütünü karşısındaki konumunu yansıtmalıdır.

Tanıtım yazısının odağında yazar değil, eser olmalıdır. Ancak, yazarla ilgili bazı biyografik bilgilere ve edebi çevresi ile ilgili kısa hikâyelere de yer vermeliyiz. Yazarın hayatı ve eserlerinden söz ederken güvenilir kaynaklara başvurulmalı, gerekli bilgiler tam ve doğru olarak aktarılmalıdır. Eserin ve yazarın adı metinde ara sıra tekrarlanmalıdır.

Kitap değerlendirme yazısının başlığı önemlidir. Bu durumda editörlere büyük iş düşmektedir. Yazıyı en iyi ifade edecek bir kelime veya kelime grubu başlık olarak seçilmelidir. Başlığın ilgi çekici olması okuyucunun dikkatini daha fazla çeker. Kitabın çeviri olması durumunda orijinal adı da mutlaka verilmeli, çeviriyi kimin yaptığı belirtilmelidir. Hatta kitabın künyesi detaylı bir şekilde verilmelidir.

Kitabın ana fikri veya teması birkaç cümle ile verilmelidir. Bölümlere, bölümlerde neler anlatıldığına değinilmelidir. Kitabın teknik yönü ile ilgili bilgilere kısaca değinilmelidir. Okuyucuda merak uyandıracak kısımlar üzerinde durularak belirtilmelidir. Tabii tanıtmaya çalışırken kitaptaki her şeyi verip okuyucuda "kitabı okumasam da olur" intibaı da uyandırmamak gerekir…

Tanıtım yazısı, kitap özeti değildir; ancak, bazı özet bilgilerine de yer verilmelidir. Yazıda kitabın bütününü temsil etme yolunda bir gayret olmalıdır. Eserin hangi bölüm ya da alt başlıklardan oluştuğu belirtilebilir, ama hepsini saymak gerekmez. Yazının temel yaklaşımına göre bazı bölümler ve mısra veya paragraflar öne çıkarılmalıdır. Bunların bütünü ne ölçüde temsil ettiği dikkate alınmalıdır. Kitabın tek bir bölümü ya da paragrafı üzerine yoğunlaşmak hakkaniyetli olmaz. Kitabın baskı kalitesi ve kapak tasarımı ile ilgili görüşler özellikle verilmelidir. Kitap yazma, mizanpaj, kapak tasarımı ve hatta ciltleme birer sanat işidir. Sanat ise her türlü detayı önemsemeyi gerektirir. Kitap ile ilgili olan iş çirkin olmamalı. Kitap tanıtım yazılarını sonuçta yazarlar ve yayınevlerinin sahipleri de okuyordur. Neşrettikleri kitap ile ilgili eleştirileri görmeleri daha sonra neşredecekleri kitaplar için daha dikkatli olmalarına vesile olabilir.

Kitap tavsiye ediliyorsa tanıtımı yapılan kitabın neden okunması gerektiği kısmına özellikle vurgu yapılmalıdır: Bir kitabın neden okunması gerektiği bilinirse o kitabın tanıtım yazısı da kitabın kendisi de o kadar çok okuyucu bulur. Neden okunmalı kısmı bir paragraf ile anlatılabileceği gibi finalde bir cümle ile de verilebilir.

Okuyucunun, kitabın özgün dili ve üslubu konusunda fikir sahibi olabilmesi açısından tanıtılan eserden çeşitli alıntılar yapmak zorunda kalabiliriz. Ancak alıntılarda seçici olmalı, peş peşe uzun alıntılardan kaçınmalıyız. Kitaptan bir veya iki parça altını çizdiğimiz cümlelerin alınması yazıya zenginlik katabilir. Fakat bu hususta telif haklarına ve özellikle yazarın hakkına riayet etmek lazımdır. İyi veya kötü bir cümle bile olsa alıntı yaptığımız kısmı sayfa numarasıyla belirtmek zorundayız.

Kitap tanıtım yazısı yazarken kitabın türünden ve alanından söz etmeyi ihmal etmemek gerekir. Öte yandan, metinde bahsedilebilecekler konusunda bir sınırlama yoktur. Kapağından dizgisine, baskısından üslubuna kadar eserin her yönünden söz edilebilir.

Tanıtmaya çalıştığımız kitabı şahsi, fikri veya siyasi sebeplerle araç olarak kullanılmamalı; görüşlerimizi okuyucuya aktarmak için bir vesile kabul edilmemeli; kitabın sınırlarının ve tanıtım amacının dışına çıkılmamalıdır.

Değer ve duyguların anlatımında aşırılıklardan sakınılmalıdır. Abartılı övme ve yermeler, yazının ve hatta tanıtım yazısını yazan yazarın güvenilirliğini sarsar. Aşırı beğenme ve özdeşleşme sebebiyle anlatımımızı yazarınkine benzetmekten de kaçınmalıyız.

Tanıtım yazısı yazarken her paragrafta kendimizi önce eserin yazar veya şairinin yerine koymalıyız: “Böyle bir tanıtım yazısı bizim hakkımızda, eserlerimiz hakkında yazılsa kendimizi nasıl hissederdik?” sorusunun cevabını verdikten sonra sıra okuyucunun yerine geçmek olmalıdır: “Bu yazıyı okuduktan sonra eser hakkında ne kadar bilgi sahibi oluruz?”, “Okuyucu bu yazımızı ve eseri okuduktan sonra eser hakkında bizimle aynı düşüncelere mi sahip olurdu?” sorularının da cevabını kendimize vermeliyiz.

"Her şeyin sonunu düşünen kahraman olamaz" demişler. Benim gibi her şeyin detaylarını düşünürseniz korkarım ki bir yazınız bile olmayacak. Siz siz olun yine de bu kurallara azami ölçüde uyun. Varsın çok değil az yazınız oluversin. Böylece yazılarıyla geçinen bir yazar olup aç kalma tehlikesinden de kurtulursunuz.

Buraya kadar her şey tamamsa tanıtım yazımız hazır demektir.

Mahir Ünlü - Edebi Eser ve Tenkit

 

Edebiyatı anlamak için önce “edeb” nedir bilmek gerek. Sonra “âdâb” öğrenmeli.  Bunları bilmeden edebi eser meydana getirmek elbette mümkündür ama edep erkân bilmek bambaşkadır.

Bir dilde en güzel üslupta meydana getirilmiş sözlü ve yazılı eserlerin tümüne edebi eser denir. Bunların kendi türlerinde en etkin olup da kendi çağlarını en iyi temsil eden ve zamanla unutulmayan örneklerine şaheser adı verilir.

Yunus Emre’nin ve Fuzuli’nin şiirleri ile Dede Korkut Kitabı edebiyatımızın şaheserleri arasındadır. Homeros’un İlyada’sı, Mevlana’nın Mesnevisi, Shakespeare’in Hamlet’i dünya çapında şaheserlerden birkaçıdır.

Bilindiği gibi san’at yoluyla insanlar medenileşir, düşünce ve duygular arasında yakınlıklar kurulur. Edebiyat ise güzel sanatlar arasında ifade ve tesir sahası en geniş olanıdır.

Milletler için eski ve yeni bütün edebi eserlerinin tanınıp sevilmesi önemlidir. Bir milletin eserlerinin başka milletlerce tanınmasından önce kendi fertlerinin tanıması gerekir. Kendi değerlerinden habersiz insanların meydana getirdiği topluluklara millet demek mümkün ise de o topluluklar bunu hak etmezler. Sözün kısası; edebi eserlerimiz ve bilhassa bunlar arasındaki şaheserler milletin aklı başında, imkânı olan her ferdi tarafından okunmalıdır.

Edebi eser, edebiyat tarihi ve tenkit metodu ile incelenir. Edebiyat tarihi ve tenkit birbirinin ayrılmaz parçalarıdır. Tenkit süzgecinden geçmemiş bir edebiyat tarihi, tezkirecilikten öte gidemez. Tenkit hem bugünkü eserleri inceler, eksiklerini ortaya koyar; hem de geçmişin ve bugünün edebi eserlerinin edebiyat tarihinde nasıl anılacağını, nasıl anlatılacağını belirler.

Edebiyatımızın ve edebiyat tarihimizin daha iyi anlaşılabilmesi için güçlü münekkitlere ihtiyacımız var.

Mahir Ünlü - Eski Yazı

 Dil bir milletin kültürünün meydana gelmesinde, yaşatılmasında ve gelecek nesillere miras olarak bırakılmasında en önemli bir araçtır. Bir dile müdahale etmek, onu anlaşılmaz kılmak, eski ve yeni nesilleri yahut aynı dili konuşan ve farklı yerlerde yaşayan akraba toplumları anlaşamaz hale getirmek -hangi niyetle olursa olsun- o millete yapılacak bir kötülüktür.

20. Asrın başlarında Türk dünyası İngiliz, Rus, Çin, İran ve Balkan ülkelerinin hâkimiyetine girmiş; Anadolu ve Doğu Trakya’dan ibaret bir Türkiye Cumhuriyeti dışında bağımsız Türk yurdu kalmamıştı. Bu kötüye gidişin ilk adımı on sekizinci asrın sonuna doğru Kırım’ın kaybedilmesiydi.

Genç Türkiye Cumhuriyeti ihtiyatla dışa kapanmışken Rus hâkimiyetindeki bazı Türk toplulukları Latin alfabesini kabul etmişlerdi. Türkiye Cumhuriyeti de Karahanlılardan itibaren Arap alfabesine bazı ilave harflerle kullanılan alfabeyi terk ederek Latin alfabesini kabul etti. Biz Latin alfabesini kabul edince tarihin gördüğü en büyük zalimlerden Stalin, kardeş toplulukların her birine farklı Kiril alfabeleri dayatmış ve alfabe ile başlayacak olan kültürel bağlarımızı kesmişti. Dilimize her gün yeni kelimeler uydurarak biz de Stalin’in açtığı yaranın üstüne tuz serpmiş, kardeş topluluklarla dil bağımızı koparma yoluna girmiştik.

Bu alfabenin kabul sebeplerinin başında Avrupa medeniyeti ile uyum sağlamak geliyordu. Ancak Türk topluluklarının bu alfabeyi kabul etmesi de sebepler arasındaydı. Yalnız bu alfabenin Türkçede var olan seslerin hepsini karşılamadığı gerçeği üzerinde yeterince durulmamış, üç farklı “h” sesi bir işaretle ifade edilmeye çalışılmıştı. İki “k” sesine de bir işaret düşmüş, “ng” sesi ise tamamen yok edilmişti. Bu seslerin ve diğerlerinin eksik oluşu yüzünden bağımsızlığını kazanan kardeş ülkelerle ortak bir alfabede buluşmamız mümkün olmadı ve olmayacak gibi görünmektedir. Zira, değişim için kabul edilen mevcut alfabeye yeni harfler eklenmesine bile ideolojik bakışla karşı çıkacak yüzlerce yarı aydınımız mevcuttur.

Bir yandan alfabe değişikliği, bir yandan da “öztürkçecilik” adı altında dilde sadeleşmenin yerini alan uydurmacılık akımı bir yandan nesiller arasında kopmaya yol açmış, kütüphanelerdeki eserler ve arşiv belgeleri okunamaz olmuştu. Yalnız yeni nesil eskileri anlamaz olmakla kalmamış; çeşitli ülkelerdeki Türk topluluklarıyla Türkiye arasındaki dil bağı da kopma noktasına gelmişti.

Türkiye Cumhuriyeti alfabe ve dil değişikliği ile eskiden tamamen kopma politikası takip ederken eski başkentindeki birçok mimari eseri yok etmiş, arşivlerini bile hurda kâğıt olarak satmaya girişmişti. İşte bu sebepledir ki şair:

Heykelleri dağlar kesilip ufku yaranlar,

Ecdadı kabirsiz uyuyan bir yeri görsün.

Efsanesi kaybolsa kıyamet koparanlar,

Tarihi okkayla satan elleri görsün.

Bir şeyin tanınması için öncelikle tanımının çok iyi yapılması gerekir. Onun için Osmanlıcanın ne demek olduğunu anlamak için tanımının iyi yapılması gerekiyor. Ayrıca Osmanlıca mı, Osmanlı Türkçesi mi yoksa babalarımızın dediği gibi "eski Türkçe" veya “eski yazı” mı diyeceğiz? Hangisi daha doğru?

Arap harfleriyle Türkçe yazan yalnız Osmanlı devleti vatandaşları değildi. Karahanlılar, Gazneliler, Selçuklular, Anadolu Selçukluları, Anadolu beylikleri, Timuriler, Baburiler, Şeybaniler, Kırım Hanlığı, Herat Hanlığı, Hive Hanlığı, Hokand Hanlığı, Buhara Emirliği, Safevi devleti, Gümülcine Türk Cumhuriyeti, ilk Azerbaycan Cumhuriyeti bu alfabeyle yazıyorlardı. Bugün hala Çin hâkimiyetindeki Uygurlar, Afganistan’daki Türk toplulukları, İran sınırları içindeki Türk toplulukları bu alfabe ile Türkçe yazmaktadırlar. Uygurların ve İran hâkimiyetindeki Güney Azerbaycan’ın, Afganistan sınırları içinde yaşayan Özbeklerin veya Kırgızların diline veya alfabesine “Osmanlıca” demek ne kadar doğrudur?

Peki, nedir Osmanlıca? Osmanlıca Türkçeden ayrı bir dil midir? Edebi Türkçe midir? Bazılarının dediği gibi Türkçenin İslâmileştirilmiş hali midir? İslâm harfleri ile yazılan bir Türkçe midir? Günümüz Türkçesini İslâm harfleri ile yazdığımız zaman Osmanlıca mı olur? Bizim öğretmeye çalıştığımız "Osmanlı Türkçesi veya "Eski Türkiye Türkçesi"dir.

Öncelikle şuna karar vermeliyiz: Osmanlıca bir dil midir yoksa bir alfabe meselesi midir? Elbette bir alfabe, geçen asırlardaki dil bilgisi kurallarımız ve kelime hazinesidir.

Bin yılı aşkın bir süre içinde Türk - İslâm tarihinin, kültürünün, medeniyetinin, biliminin, felsefesinin oluşturduğu, Arap harflerini alfabe olarak kabul etmiş bir milletin geçmişi yalnız Osmanlı olamaz. “Eski Türkçe” ifadesi dil bilimi veya Türkiyat ile uğraşanlar için çok eski devirleri (Hun, Köktürk, Uygur vb.) ifade etse de halk ağzında Arap harfleriyle yazılan Türkçenin adıdır.

Şimdi bir yol ayrımına geldik. Daha önce Edebiyat fakültelerinde okutulan bu eski alfabenin liselerde mecburi ders olarak okutulup okutulmayacağını tartışıyoruz.

Önce meseleye derinden girip geriye doğru gelelim: Latin alfabesinden vazgeçip eski harflere dönülür mü? Latin alfabesini kabul edince nasıl çocuklarımız “ecdadının mezar taşlarını okuyamaz” hale gelmişse, bu varsayımın gerçekleşmesi de aynı neticeyi doğuracaktır. Alfabe değişimiyle nasıl kütüphanelerimiz ve arşivlerimiz okunamaz hale gelmişse aynı kısır döngü bir kez daha tekrarlanacaktır. Kısacası bu imkânsızdır. Eski yazı arşivler, kitaplar ve kitabeler uzmanlar tarafından okunmaya devam edecektir.

Eski yazımızın liselerde mecburi ders olarak okunması nasıl olur? Bu konuya ideolojik değil, pedagojik olarak yaklaşmalıyız. Elbette her genç ana dilinin ve en az bir Türk lehçe veya şivesinin yanında bir veya birkaç yabancı dil; Latin menşeli Türk alfabesinin yanında da eski yazımızı ve hatta Kiril alfabesini de öğrenmelidir.

Mevcut İmam Hatip liselerinde Arap alfabesi ve Arapça öğrenen gençlerin, hiç olmazsa matbaanın ülkemize girişinden sonra basılan eserleri okuması elbette uygun olacaktır. Birçok dini ve tasavvufi eseri okumak onların ufkunu açacaktır.

Sosyal Bilimler liselerimiz de geleceğin edebiyatçılarını, tarihçilerini, mülki idare görevlilerini yetiştireceklerse onların da matbaanın ülkemize girişinden sonra basılan eserleri, kitabeleri hatta arşiv belgelerini okuyabilmeleri faydalı olacaktır.

Akademik liselerde (Anadolu liseleri ve Fen liselerinde) Fizik, Matematik, Kimya ve Biyoloji ağırlıklı dersler okuyan gençlerin “Eski Yazı” dersini seçmeli olarak almaları mümkün olabilir. Mecburi olması gençleri müspet ilimlerdeki hedeflerinden geri bırakabileceği için uygun değildir. Mesleki ve teknik liselerimizde ise atölye ve meslek derslerinin yükü yeterince ağırdır. “Eski Yazı” dersini bu okullarda seçmeli ders olarak bile okutmayı düşünmemek lazımdır. Bu okullardan da istekli gençler çıkarsa Halk Eğitimi Merkezlerinde “Eski Yazı” kurslarına devam edebilirler.